Zespół jelita nadwrażliwego (ZJN/IBS)

Zespół jelita drażliwego najczęściej stawianą diagnozą

– Zespół jelita nadwrażliwego (ZJN) jest w chwili obecnej jedną z najczęściej stawianych diagnoz na świecie. I to właśnie na problemy jelitowe (a nie, jak wcześniej, na kłopoty z glukozą, insuliną czy zaburzenia lipidowe) skarży się większość moich pacjentów – mówi Hanna Stolińska Fiedorowicz. – 9 na 10 osób wymienia takie dolegliwości, jak wzdęcia, objawy niestrawności, gazy, biegunki lub zaparcia.

Niestety, rzadko się zdarza, żeby pacjent trafiał do mnie skierowany przez lekarza z już postawioną i potwierdzoną badaniami diagnozą. Lekarze nie są chętni do szerokiej diagnostyki – mówią często, żeby się nie stresować, zacząć stosować dietę lekkostrawną i jakoś to będzie.

Zespół jelita nadwrażliwego ZJN (nazywany z angielskiego również IBS – Irritable Bowel Syndrome), potocznie określany też jako zespół jelita drażliwego, nie jest typową jednostką chorobową. A ponieważ nie stwierdzono, żeby prowadził do poważnych powikłań, bywa bagatelizowany. Bardzo często zastosowane leczenie okazuje się nieskuteczne i chorzy latami cierpią, sądząc, że tak już musi być. A przecież można to zmienić! – uważa dietetyczka Hanna Stolińska Fiedorowicz.

Zapach stolca, kolor, konsystencja

Jak zdiagnozować zespół jelita nadwrażliwego (IBS)?

Zdiagnozowanie zespołu jelita nadwrażliwego nie jest łatwe. Trzeba po kolei wykluczać inne potencjalne schorzenia, które mogą dawać podobne objawy, a więc np.:

• celiakia
• SIBO
• zakażenie pasożytami
• zaburzenia hormonalne
• problemy neurologiczne

Pacjent powinien wykonać również badania w kierunku:

• alergii lub nietolerancji pokarmowej
• zaburzeń wchłaniania fruktozy (nietolerancja fruktozy)
• niedostatecznego wydzielania kwasu solnego w żołądku
• nadmiernego rozwoju drożdżaka Candida albicans w jelitach

Dopiero, gdy te schorzenia zostaną wyeliminowane, można stwierdzić ZJN.

Zespół jelita drażliwego jest to zaburzenie czynnościowe jelit, charakteryzujące się bólem lub dyskomfortem w obrębie jamy brzusznej, a także zmianą rytmu wypróżnień – biegunkami lub zaparciami. Chorobie mogą towarzyszyć również dodatkowe symptomy, niezwiązane bezpośrednio z układem pokarmowym:

• osłabienie
• niedokrwistość
• niedobory składników odżywczych

Zdarzają się nawet osoby z objawami depresji, ponieważ ZJN bywa niezwykle przykrą dolegliwością, która sprawia, że chorzy izolują się od znajomych, nie uczestniczą w życiu towarzyskim, a nawet rezygnują z pracy, ponieważ boją się, jak zareaguje ich organizm na posiłek w pracy i czy zjedzenie czegokolwiek nie będzie wymagało natychmiastowej wizyty w toalecie.

Kandydoza – grzybica przewodu pokarmowego. Jak wygląda dieta przeciwgrzybicza?

Zespół jelita drażliwego – objawy

Generalnie przyjmuje się, że o zespole jelita nadwrażliwego świadczą następujące objawy:

utrzymujące się biegunki lub zaparcia (przynajmniej 3 razy w tygodniu), które mogą występować naprzemiennie

• wzdęcia
• bóle brzucha
• niestrawność
• zgaga
• bóle głowy
• utrata masy ciała
• niedobory składników mineralnych

Układ pokarmowy osób cierpiących na ZJN jest też bardziej wrażliwy na leki lub na niektóre pokarmy.

– Wiele osób ze zdiagnozowanym zespołem jelita nadwrażliwego zaczyna czuć się źle już nawet kwadrans po posiłku, a symptomy utrzymują się u nich jeszcze przez kilka kolejnych godzin – mówi dietetyczka.

Przyczyny ZJN

W wielu przypadkach nie udaje się odnaleźć bezpośredniej przyczyny zespołu jelita nadwrażliwego – między innymi dlatego, ze może być ich wiele. – Dużą rolę w wywoływaniu choroby przypisuje się zaburzeniom funkcjonowania połączeń na osi mózg – jelito – mówi Hanna Stolińska Fiedorowicz. – Naukowcy wskazują również na możliwe zaburzenia układu nerwowego jelit, który kontroluje ich aktywność ruchową i wydzielniczą. Przyczyną schorzenia mogą być infekcje, stany zapalne. A także czynniki psychogenne.

– Mówi się, że jelita to nasz drugi mózg. Przeżywany stres może powodować nasilenie problemów, a także utrudniać leczenie – wyjaśnia dietetyczka. – Stres sprzyja zarówno zaburzeniom motoryki przewodu pokarmowego, jak i nadwrażliwości trzewnej.

Oprócz tego pod jego wpływem dochodzi do zaburzeń równowagi mikroflory jelitowej, czyli zmniejszenia liczby dobrych bakterii (Bacteroides) i jednoczesnego zwiększenia liczby patogennych bakterii Clostridium. Efektem tego zjawiska może być chroniczne zmęczenie oraz pogorszenie nastroju.

Do rozwoju zespołu jelita nadwrażliwego często przyczynia się także niewłaściwy sposób odżywiania. – Niektóre rodzaje pokarmów mogą powodować reakcje immunologiczne prowadzące do nadwrażliwości trzewnej – tłumaczy Hanna Stolińska Fiedorowicz. – U osób z nadwrażliwością jelit często stwierdza się podwyższony poziom przeciwciał IgG (których zadaniem jest ochrona organizmu przed patogenami) m.in. na pszenicę, baraninę, wołowinę, wieprzowinę oraz soję. Pacjenci mówią, że objawy zaostrzają się również po spożyciu mleka, sera oraz jaj. Gorzej czują się po zjedzeniu warzyw kapustnych, a także kukurydzy, groszku, selera, cebuli, pomidorów, papryki. Na pomarańcze, gruszki, jabłka, banany i orzechy reaguje od 11 do 18% chorych. Zaburzenia rytmu wypróżnień wywołane są też bardzo często przez potrawy bogate w tłuszcz.

Wśród czynników wywołujących zespół jelita nadwrażliwego (ZJN) wymienia się również:

• zaburzenia hormonalne u kobiet
• stosowanie leków hormonalnych i antybiotyków
• przebyte zakażenia układu pokarmowego
• czynniki genetyczne (prawdopodobnie dotyczą 33% chorych)

Czy nasz nastrój zależy od bakterii w jelitach? Jak flora bakteryjna wpływa na mózg?

Leczenie zespołu jelita nadwrażliwego

Najskuteczniejszym sposobem leczenia ZJN jest określenie, a następnie zwalczenie wywołującej je przyczyny. Niestety, według obecnej wiedzy nie da się całkowicie wyleczyć tego schorzenia, a leczenie często skupia się na łagodzeniu dokuczliwych objawów zespołu jelita drażliwego.

– Terapia zespołu jelita nadwrażliwego (ZJN) wymaga indywidualnych zaleceń żywieniowych, uwzględniających samopoczucie, preferencje oraz możliwości przygotowywania posiłków przez danego pacjenta – tłumaczy dietetyczka Hanna Stolińska Fiedorowicz. – Ważna jest aktywność fizyczna (szczególnie u pacjentów ciepiących na zaparcia). W niektórych przypadkach korzystne jest wprowadzenie farmakoterapii oraz suplementacji. A nawet wsparcie psychologa. Chodzi o to, żeby poprawić jakość funkcjonowania pacjentów nie tylko na poziomie somatycznym, lecz także psychicznym.

Nie ma uniwersalnej diety dla wszystkich. Każdy chory musi sprawdzić, jakie produkty nasilają objawy – najłatwiej zrobić to, prowadząc tzw. dzienniczek żywieniowy, czyli przez pewien czas zapisując wszystko, co danego dnia zjedliśmy i obserwując, po którym posiłku wystąpiły dolegliwości. Można zacząć stosować wówczas dietę eliminacyjną. Ważne jednak, żeby robić to pod kontrolą lekarza i dietetyka, po to, aby dieta była odpowiednio zbilansowana i nie doprowadziła do powstania niedoborów żywieniowych oraz dodatkowego stresu.

– Jedynym udokumentowanym w badaniach, zalecanym postępowaniem dietetycznym, przynoszącym korzyści znacznej grupie pacjentów jest dieta low FODMAP. Polega na eliminacji produktów bogatych w różne rodzaje cukrów, które ulegają fermentacji i nie są prawidłowo wchłaniane w jelicie cienkim. Przechodzą do jelita grubego w dużym stopniu niestrawione i tam zostają spożytkowane przez drobnoustroje, które fermentują je, wytwarzając wodór, dwutlenek węgla i metan. A to prowadzi do nieprzyjemnych dolegliwości żołądkowo-jelitowych.

Dieta low FODMAP – co jeść, a czego unikać?

Jak żyć z zespołem jelita nadwrażliwego?

Poniżej znajdziecie ogólne zalecenia dla chorych na zespół jelita nadwrażliwego (ZJN), zarówno na postać biegunkową, jak i zaparciową. Ich przestrzeganie może znacząco wpłynąć na poprawę samopoczucia.

• małe posiłki, spożywane regularnie o stałych godzinach
• ograniczenie potraw smażonych na rzecz gotowanych, pieczonych i duszonych
• dbanie o świeżość posiłków w celu zmniejszenia ryzyka dodatkowych zatruć, odpowiednie przechowywanie żywności
• wybór produktów spożywczych, które zawierają jak najmniej dodatków, czytanie etykiet
• unikanie produktów o działaniu wzdymającym, szczególnie w postaci surowej (cebula, czosnek, kapusta, jajka, papryka)
• eliminacja tłustych pokarmów, żywności przetworzonej i produktów fast food
• ograniczenie lub całkowita eliminacja kawy i mocnej herbaty, które nasilają kurczliwość jelita

Osobom cierpiącym na wzdęcia dodatkowo zaleca się:

• unikanie napojów gazowanych
• ograniczenie spożycia tłuszczu zwierzęcego, a zwłaszcza serów pleśniowych i twardych
• eliminacja z diety cukru pod każdą postacią (owoce zawierające fruktozę w zależności od tolerancji, ale konieczne jest wykluczenie soków owocowych)

Zobacz także: Problemy z żołądkiem? Pij rumianek

Ważne!

Zarówno w przypadku biegunkowej, jak i zaparciowej postaci ZJN bardzo istotne jest odpowiednie nawodnienie. W przypadku biegunek przede wszystkim po to, aby zapobiec odwodnieniu i osłabieniu organizmu. Podczas zaparć – aby zmniejszyć wchłanianie wody w jelicie grubym.

 

Najlepiej pić wodę niegazowaną, słabe napary herbaty oraz zioła. W przypadku postaci zaparciowej dozwolone są również rozcieńczone soki owocowe. Płyny powinny być przyjmowane między posiłkami, godzinę po lub godzinę przed jedzeniem (nie pijemy w trakcie posiłku).

Przykładowy jadłospis dla osób cierpiących na zespół jelita nadwrażliwego

1. Dieta na ZJN eliminująca produkty FODMAP

Śniadanie: jajecznica z cukinią i papryką

Składniki:

• 2 jajka
• 1/3 małej cukinii
• 1/3 małej papryki czerwonej
• 1/2 łyżeczki oleju rzepakowego
• 1 garść liści szpinaku
• 1 łyżeczka szczypiorku
• 2 garście rukoli
• 1 łyżka kiełków brokuła

Paprykę, cukinię, szczypiorek myjemy i drobno kroimy. Następnie podsmażamy na oleju rzepakowym przez około 2 minuty, dodajemy wcześniej wymieszane jajka i liście szpinaku. Smażymy pod przykryciem przez ok. 2 minuty. Podajemy na liściach rukoli, posypane kiełkami.

Drugie śniadanie: orzechowa owsianka

Składniki:

• 5 łyżek płatków owsianych
• 5 łyżek komosy ryżowej
• 3/4 szklanki wody
• 1 łyżeczka masła orzechowego
• sól himalajska
• 1/2 łyżeczki syropu klonowego

Zalewamy wodą komosę i zostawiamy na noc. Rano blendujemy i przecedzamy przez drobne sito. Powstałym mlekiem zalewamy płatki owsiane, dodajemy masło orzechowe, sól himalajską i syrop klonowy.

Obiad: sałatka z łososiem

Składniki:

• 10 liści sałaty
• 1/2 pomidora
• 1/2 żółtej papryki
• 1/2 łyżeczki cebuli dymki
• 1/2 łyżeczki nasion sezamu
• 1 łyżka nasion dyni
• 80 g łososia
• 1 łyżka oleju rzepakowego
• 1 jajko przepiórcze
• 3 łyżki makaronu razowego

Makaron gotujemy według wskazań na opakowaniu. Łososia pieczemy na ruszcie, a jajko gotujemy na twardo. Warzywa kroimy w kostkę. Mieszamy rozdrobnioną sałatę z warzywami, kawałkami łososia, posiekanym jajkiem. Posypujemy pestkami dyni i polewamy olejem rzepakowym. Ewentualnie doprawiamy według uznania.

Podwieczorek: zupa z jarmużem

Składniki:

• 2 średnie ziemniaki
• 1/3 arkusza nori
• 1 plaster selera korzeniowego
• 1 średnia pietruszka
• 2 garście jarmużu
• 1 łyżeczka nasion sezamu
• 1 łyżka natki pietruszki
• sól

Warzywa myjemy, obieramy i kroimy w kostkę. Wkładamy do osolonej wody i zagotowujemy. Kiedy warzywa będą miękkie, dodajemy posiekany jarmuż, nori i natkę pietruszki. Gotujemy jeszcze chwilę. Podajemy posypane sezamem.

Żywienie w zespole jelita nadwrażliwego: recenzja bezpłatnego e-booka NFZ

Kolacja: sałatka z kalarepą i pomarańczą

Składniki:

• 2,5 garści rukoli
• 1/2 średniej pomarańczy
• 1/2 średniej kalarepy
• 1 łyżka kiełków brokuła
• 3 pomidorki koktajlowe
• 1 łyżeczka szczypiorku

Kalarepę obieramy i kroimy według upodobań. Pomarańczę obieramy i dzielimy na cząstki. Pomidorki koktajlowe kroimy na pół. Mieszamy przygotowane składniki z rukolą, kiełkami i szczypiorkiem. Doprawiamy według uznania.

Dieta lekkostrawna – przepisy na lekkostrawny obiad

2. Dieta na postać biegunkową zespołu jelita nadwrażliwego

Śniadanie: cynamonowa kasza jaglana

Składniki:

• 5 łyżek kaszy jaglanej
• 1 średnie jabłko
• 1 łyżka migdałów
• 3/4 szklanki jogurtu naturalnego
• 1 łyżeczka siemienia lnianego

Kaszę jaglaną gotujemy na sypko według wskazań na opakowaniu, jabłko obieramy i ścieramy na tarce o najmniejszych oczkach. Jeżeli surowe, starte jabłko jest źle tolerowane możemy poddusić je w garnuszku. Układamy w miseczce kaszę, następnie jabłko i polewamy jogurtem. Na koniec posypujemy siemieniem lnianym i migdałami.

Drugie śniadanie: kanapki z pastą owsiano-warzywną

Składniki:

• 6 łyżek błyskawicznych płatków owsianych
• 1 marchewka
• 1 gruby plaster selera
• natka pietruszki
• 1 pomidor
• 4 kromki chleba graham
• 1 łyżeczka oliwy do smażenia
• sól, pieprz
• kurkuma lub curry
• papryka słodka

Na tarce ścieramy warzywa korzeniowe – marchew i seler, podduszamy chwilę na oliwie. Solimy, dodajemy płatki owsiane, dolewamy wody, dusimy na wolnym ogniu do czasu, kiedy płatki będą miękkie i odparuje woda. Przyprawiamy, smarujemy pastą pieczywo, kładziemy na nią plastry pomidora obranego ze skórki, posypujemy natką pietruszki.

Obiad: roladki z indyka

Składniki:

• 250 g piersi z kurczaka lub indyka
• 10 suszonych pomidorów
• 2 garście jarmużu bez łodyg
• 1 łyżka oleju rzepakowego
• czosnek granulowany
• pieprz
• 4 mini marchewki
• 1 łyżka ksylitolu
• 12 łyżek komosy ryżowej

Piersi kroimy w płaty i lekko rozbijamy. Pomidory miksujemy lub bardzo drobno kroimy i wykładamy na mięso. Jarmuż dusimy z czosnkiem i pieprzem na oleju rzepakowym, równomiernie wykładamy na mięso z pomidorami. Mięso z warzywami zawijamy w roladkę. Rozgrzewamy piekarnik do 180 st. C i pieczemy roladki razem z marchewkami mini posypanymi ksylitolem przez ok. 35 minut. Roladki podajemy z marchewkami i ugotowaną komosą ryżową.

Kolacja: krem z pieczonej papryki z grillowaną cukinią i orkiszowymi tostami

Składniki:

• 2 papryki
• 3/4 szklanki wywaru jarzynowego
• słodka papryka
• 1 średnia cukinia
• 1 łyżeczka oliwy z oliwek
• 1 łyżeczka gęstego jogurtu
• 1 łyżeczka natki pietruszki
• sól, pieprz
• 2 kromki chleba orkiszowego

Usuwamy z papryki gniazda nasienne i pieczemy w piekarniku przez ok. 15 minut. Upieczoną i obraną ze skóry paprykę miksujemy z wywarem i doprawiamy. Cukinię kroimy w cienkie paseczki lub krążki, polewamy oliwą, posypujemy tymiankiem i grillujemy. Do gęstego kremu dokładamy na wierzch cukinię i kleksa z jogurtu. Posypujemy natką pietruszki i podajemy z orkiszowym pieczywem (może być w postaci grzanek).

Zdrowe jelita to dobra odporność

3. Dieta na postać zaparciową ZJN

Śniadanie: bułeczki z otrębów i białego sera

Składniki:

• 4 szklanki otrębów pszennych
• 4 szklanki otrębów owsianych
• 1 łyżeczka soli
• 1 łyżeczka ulubionych ziół
• 4 jajka
• 1/2 kubeczka jogurtu naturalnego
• 1 łyżeczka proszku do pieczenia
• 2 kostki chudego sera twarogowego

Wszystkie składniki dokładnie mieszamy na gładką masę. Smarujemy blachę olejem lub wykładamy papierem do pieczenia i z masy formujemy bułeczki. Pieczemy je przez 20 minut w temp. 160 st. C. Bułeczki podajemy z warzywami lub dżemem niskosłodzonym.

Obiad: kotlety z soczewicy i kaszy jaglanej

Składniki:

• 4 łyżki soczewicy czerwonej
• 5 łyżek kaszy jaglanej
• łyżka mąki orkiszowej
• 1 łyżka oleju rzepakowego
• 1/2 cebuli
• sól, czarny mielony pieprz
• tymianek
• 1 szklanka kapusty kiszonej

Gotujemy soczewicę do miękkości bez wcześniejszego namaczania oraz kaszę jaglaną według wskazań na opakowaniu. Siekamy drobno cebulę. Miksujemy składniki razem z ulubionymi przyprawami, np solą, pieprzem, tymiankiem. Formujemy kotleciki i układamy je na blasze wyłożonej papierem do pieczenia. Pieczemy w nagrzanym piekarniku do zrumienienia. Podajemy z kapustą kiszoną.

Przekąska: koktajl pomarańczowy z suszonymi owocami

Składniki:

• 2 średnie pomarańcze
• 2 morele suszone
• 1 suszona figa
• 1 łyżka otrąb
• 1 łyżka pestek słonecznika

Wszystkie składniki miksujemy w blenderze.

Kolacja: ryżowa sałatka z brokułami i kalafiorem

Składniki:

• 1/3 główki brokuła
• 1/3 główki kalafiora
• 5 łyżek dzikiego ryżu
• 2 łyżki oleju z orzecha włoskiego

Gotujemy ryż w osolonej wodzie według wskazań na opakowaniu. Kalafiora i brokuła kroimy na drobne różyczki, a następnie gotujemy na parze lub w małej ilości wody. Powinny być one lekko chrupkie. Dodajemy olej i mieszamy wszystkie składniki.

Więcej przepisów znajdziecie w książce Hanny Stolińskiej-Fiedorowicz„Jelito drażliwe. Leczenie dietą”

Skuteczne sposoby na zaparcia