Cholesterol jest substancją tłuszczową, która spełnia zadania ważne dla prawidłowego funkcjonowania organizmu. Nie cieszy się dobrą opinią, ale bez niego nie moglibyśmy żyć. Jest budulcem błon komórkowych, substancją wyjściową do produkcji hormonów, witaminy D i kwasów tłuszczowych. Ponadto cholesterol jest składnikiem wytwarzanej przez wątrobę żółci potrzebnej do trawienia tłuszczów.
Cholesterol po raz pierwszy wyizolowano z kamieni żółciowych w 1784 roku. Nie miał jednak nazwy aż do 1816 roku. Wówczas francuski uczony, Michel Chevreul, opisał skład chemiczny tej substancji i nadał jej nazwę pochodzącą od greckich słów: chole (żółć) i steros (stały). Regularne badania nad cholesterolem prowadzone są na całym świecie od 1900 roku i, co ciekawe, dotychczas przyznano już 13 Nagród Nobla za odkrycia dotyczące jego znaczenia i wpływu na ludzki organizm.
Dobry cholesterol (HDL) kontra zły cholesterol (LDL)
Cholesterol wytwarzany jest w komórkach wątrobowych i uwalniany do krwi. Ale o tym, czy nazwiemy go dobrym cholesterolem, czy złym, decyduje to, jak się zachowuje, krążąc po organizmie człowieka.
Cholesterol jest związkiem tłuszczowym, a więc nie rozpuści się we krwi, która jest środowiskiem wodnym. Cząsteczki cholesterolu nie są w stanie samodzielnie podróżować po naszym ciele. Aby tak się stało, muszą połączyć się ze specjalnymi białkami transportującymi, które powstają w wątrobie. Tak powstają cząsteczki tłuszczowo-białkowe (lipoproteiny), które różnią się proporcją tych dwóch składników. To dwie frakcje cholesterolowe – HDL i LDL.
Cząsteczki składające się z dużej ilości cholesterolu o małej gęstości, w cienkiej białkowej otoczce, to cholesterol LDL, znany jako zły cholesterol. Cząsteczki te łatwo przenikają do krwi i odkładają się w ścianach tętnic w postaci złogów, czyli blaszki miażdżycowej, która zwęża i usztywnia naczynia. Według badań blaszka miażdżycowa zawiera ponad 60 proc. cholesterolu. Im wyższe stężenie LDL we krwi, tym większe ryzyko wystąpienia chorób układu sercowo-naczyniowego, w tym zawału serca i udaru mózgu.
Cząsteczki o dużej gęstości, w których jest więcej białka, a mniej cholesterolu, tworzą frakcję HDL – jest to tzw. dobry cholesterol. Im większe stężenie HDL, tym mniejsze prawdopodobieństwo zawału serca i udaru mózgu.Dobry cholesterol również przenika do ścian tętnic, ale się w nich nie odkłada. Zabiera z nich część LDL i transportuje go do wątroby, gdzie jest przetwarzany na kwasy żółciowe i wydalany z organizmu. A zatem cholesterol frakcji HDL obniża stężenie złego cholesterolu we krwi.
Jakie są normy cholesterolu?
Powszechnie dostępne tabele z normami cholesterolu całkowitego i jego frakcji są opracowane dla tzw. zdrowego człowieka, czyli osoby, która nie jest obarczona schorzeniami serca, naczyń czy też innymi chorobami przewlekłymi i nie przyjmuje leków wpływających na poziom lipidów.
Specjaliści coraz częściej odchodzą od ustalania sztywnych norm dla cholesterolu całkowitego i jego frakcji HDL oraz LDL. Preferowana jest indywidualna ocena wyników, którą należy łączyć z ogólnym stanem zdrowia pacjenta, jego płcią i stylem życia.
Zakres wartości referencyjnych to:
Cholesterol całkowity 115–190 mg/dl
Cholesterol HDL > (więcej) niż 40 mg/dl
Cholesterol LDL < (mniej) niż 70 mg/dl dla osób z bardzo dużym ryzykiem chorób sercowo-naczyniowych, po zawale serca i udarze mózgu
< niż 100 mg/dl dla osób z dużym ryzykiem chorób układu sercowo-naczyniowego
< niż 115 mg/dl dla osób z umiarkowanym lub małym ryzykiem chorób układu sercowo-naczyniowego
Jak często badać poziom cholesterolu?
U osób powyżej 20. roku życia bez objawów chorób serca i o prawidłowej masie ciała poziom cholesterolu wystarczy badać co 5 lat.
Kobiety po 55. roku życia i mężczyźni po przekroczeniu 45 lat powinni oznaczać cholesterol co 2–3 lata. Niezależnie od wieku wszyscy, którzy mają wysoki poziom cholesterolu lub cierpią na schorzenia sercowo-naczyniowe, powinni robić pełny lipidogram (cholesterol całkowity, HDL i LDL) raz w roku lub – jeśli lekarz tak zaleci – częściej.
Badanie cholesterolu całkowitego i HDL nie wymaga bycia na czczo przed pobraniem krwi. Jednak aby oznaczyć prawidłowo poziom cholesterolu LDL, konieczne jest zachowanie postu (co najmniej 8 godzin) przed pobraniem krwi.
Bardzo często, niekiedy nawet raz w miesiącu, badanie poziomu cholesterolu we krwi powinny wykonywać osoby z nadwagą i otyłością, palące papierosy, obciążone hipercholesterolemią rodzinną i przewlekle chore.
Zbyt wysoki cholesterol – przyczyny i skutki
Ze statystyk medycznych wynika, że około 70 proc. Polaków ma za wysoki cholesterol, ale tylko co 3. osoba stara się obniżyć jego stężenie.
Podwyższony poziom cholesterolu to nic innego jak hipercholesterolemia. Wyróżnia się dwa typy tej przypadłości:
- hipercholesterolemia pierwotna jest uwarunkowana mutacjami w genach, czyli jest dziedziczona po przodkach
- hipercholesterolemia wtórna może mieć związek z przyjmowaniem leków (prostageny, kortykosteroidy) lub występować razem z nadczynnością tarczycy, zespołem metabolicznym, cukrzycą i chorobami autoimmunologicznymi (toczeń, RZS)
Najczęściej jednak hipercholesterolemia rozwija się, gdy prowadzimy niezdrowy tryb życia, czyli przejadamy się, zwłaszcza tłustymi potrawami, nie ćwiczymy, nadużywamy alkoholu i palimy papierosy.
Skutkiem utrzymywania się wysokiego poziomu cholesterolu są choroby serca i naczyń krwionośnych, miażdżyca i jej następstwa – zawał i udar mózgu. Kolejnym powikłaniem jest choroba tętnic obwodowych, której sprzyja także stres, siedzący tryb życia, wysokie ciśnienie tętnicze, cukrzyca oraz palenie papierosów. Dolegliwością związaną z wysokim stężeniem cholesterolu jest chromanie przestankowe, czyli silny ból w nogach. Przypadłość nazywana jest chorobą okien wystawowych, ponieważ chory musi się zatrzymać, bo ból nie pozwala zrobić kolejnego kroku.
U osób z hipercholesterolemią występują także zmiany skórne, w tym kępki żółte (żółtaki). To złogi cholesterolu zgromadzone pod skórą. Najczęściej pojawiają się na powiekach i przy nasadzie nosa.
Jak organizm wykorzystuje cholesterol?
Nasz organizm wytwarza cholesterol w ilości 1–2 g na dobę, co wystarcza na pokrycie dziennego zapotrzebowania, które wynosi od 0,5 do 1 grama. Wytwarzanie cholesterolu pochłania wiele energii, dlatego nasz organizm stara się pozyskać go w prostszy sposób, czyli z pożywienia.
Warto wiedzieć, że człowiek rodzi się z niskim stężeniem cholesterolu LDL – około 30 mg/dl – i ta ilość wystarcza do prawidłowego wypełniania wszystkich fizjologicznych zadań. Niestety, już od dzieciństwa pracujemy na podwyższenie poziomu cholesterolu, ponieważ jesteśmy mało aktywni fizycznie i nieprawidłowo się odżywiamy – jemy za tłusto i za dużo.
W układzie pokarmowym cholesterol jest niezbędny do wytwarzania żółci, która pomaga trawić tłuszcze, rozkładać przyjmowane pokarmy oraz wchłaniać witaminy i minerały w jelicie. Nadmiar cholesterolu w żółci sprawia, że powstają kryształy, które odkładają się w pęcherzyku żółciowym jako kamienie.
Cholesterol jest wykorzystywany do wytwarzania hormonów płciowych (estrogenu, testosteronu) oraz kortyzolu. Ale istnieje też inna zależność. Wysoki poziom estrogenów powoduje, że wzrasta stężenie cholesterolu HDL i obniża się poziom cholesterolu LDL.
Aby sprawnie funkcjonować, cholesterolu potrzebuje także mózg. Prawidłowy poziom cholesterolu chroni komórki nerwowe przed uszkodzeniami, dzięki czemu mogą się one komunikować ze wszystkimi narządami. Gdy cholesterol występuje w nadmiarze, szkodzi i może być przyczyną udaru mózgu.
Cholesterol zgromadzony w skórze pod wpływem promieni słonecznych jest przekształcany w witaminę D, która przynosi organizmowi wiele korzyści – poprawia wygląd skóry, częściowo chroni przed chorobami nowotworowymi i łagodzi przebieg schorzeń z autoagresji. Uważa się, że przemiana cholesterolu w witaminę D jest naturalnym procesem, który przyczynia się do wykorzystania i pozbycia się jego nadmiaru. Im więcej witaminy D tworzy się w skórze, tym organizm wytwarza więcej cholesterolu HDL.
Jak obniżyć cholesterol?
Nie jest to łatwe, ale zacząć należy od rzeczy najprostszych, ale i najtrudniejszych – od zmiany stylu życia i zwiększenia aktywności fizycznej, rzucenia palenia i znacznego ograniczenia picia alkoholu.
W skrajnych przypadkach poziom cholesterolu obniża się, podając leki, które np. ograniczają wchłanianie tego tłuszczu w jelicie. Taką kurację może zlecić tylko lekarz po przeanalizowaniu badań laboratoryjnych i ocenie stanu zdrowia konkretnej osoby.
Dieta antycholesterolowa
Chcąc obniżyć cholesterol, należy wykluczyć z diety produkty wysoko przetworzone, ograniczyć tłuszcze nasycone oraz gotowe słodycze. Jeśli będziesz jeść mniej tłustego mięsa i jego przetworów, tłustych serów i innych wyrobów mlecznych i zastąpisz je warzywami, owocami, nasionami roślin strączkowych oraz pełnoziarnistymi produktami zbożowymi, możesz obniżyć poziom cholesterolu nawet o około 25 proc.
Roślinami przyjaznymi sercu są: awokado, siemię lniane, czosnek, babka płesznik, grzyby shiitake, płatki owsiane i soja. Proteiny zawarte w soi mogą wpłynąć na obniżenie poziomu cholesterolu całkowitego oraz frakcji LDL o ok. 5 proc. Zawarty w warzywach błonnik wiąże w jelicie grubym kwasy żółciowe, które zawierają dużo cholesterolu, i w ten sposób zapobiega jego ponownemu wchłanianiu.
Wybieraj tłuszcze roślinne: olej rzepakowy, bogaty w kwasy omega 3, olej lniany, który sprzyja obniżeniu poziomu LDL i zwiększeniu stężenia HDL,oraz podobnie działające oleje z wiesiołka, ostropestu czy z czarnuszki. Ten ostatni jest bogaty w nienasycone kwasy tłuszczowe (omega 3, 6 oraz 9). Najkorzystniejsze działanie antycholesterolowe mają oleje nierafinowane, czyli tłoczone na zimno.
Obniżyć poziom cholesterolu całkowitego oraz frakcji LDL pomagają sterole roślinne, które znajdziemy we wszystkich warzywach oraz w tzw. miękkich margarynach. Sterole są podobne do cholesterolu występującego w żywności pochodzenia zwierzęcego, ale hamują jego wchłanianie w jelitach i sprzyjają usuwaniu go z kałem.
Kolejny element diety to białko. W walce z wysokim cholesterolem sprawdzi się białko pochodzenia roślinnego oraz to znajdujące się w rybach.
Prawidłowej diecie powinna towarzyszyć większa aktywność fizyczna, która koryguje zaburzenia lipidowe. Uprawiana regularnie, pomaga podnieść poziom cholesterolu HDL i może obniżyć poziom złego cholesterolu LDL.
Źródła:
- Texas Heart Institute. (2012). Twoje serce. Warszawa: Wydawnictwo Amber.
- Müller, S.-D., Raschke, L. (2004). Cholesterol pod kontrolą. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL.