Prawoślaz lekarski – właściwości lecznicze i zastosowanie

Jak wygląda prawoślaz lekarski?

Prawoślaz lekarski (łac. Althaea officinalis L.) to wieloletnia roślina należąca do rodziny ślazowatych (Malvaceae). Przez wielu prawoślaz nazywany jest często malwą ogrodową ze względu na ogromne podobieństwo zewnętrzne. Jednak obecnie wiadomo już, że malwa to odrębny gatunek.

Prawoślaz jest wysoką, strzelistą rośliną kwitnącą, dorastającą nawet do 1,5 metra wysokości. Odznacza się okazałymi, pięknymi kwiatami, zazwyczaj w jasnoróżowym kolorze.

Jednak to nie kwiaty stanowią o jego wartościach leczniczych, lecz ukryty pod ziemią korzeń – część rośliny o wysokiej zawartości cennych dla zdrowia składników. Najbogatszy w substancje czynne jest korzeń dwu- lub trzyletniego prawoślazu, wykopywany w okresie jesiennym i poddawany suszeniu i dalszej obróbce.

Prawoślaz lekarski na przestrzeni dziejów

Wszechstronne działanie lecznicze prawoślazu odkryto już w czasach antycznych. Pierwsze wzmianki o jego zastosowaniu medycznym pochodzą z IX wieku przed naszą erą. Starożytni Grecy używali tej rośliny do leczenia ran i łagodzenia bólu gardła. Balsam sporządzany z soków prawoślazu był stosowany przy bólu zębów oraz jako okłady po użądleniu przez pszczołę. Wzmiankę o prawoślazie znajdziemy nawet w „Iliadzie”, dziele Homera, w którym autor opisuje roślinę jako „śliskie” ziele użyteczne w leczeniu kaszlu i bólu gardła oraz w usuwaniu zalegającej wydzieliny.

Z czasem zastosowanie terapeutyczne rośliny stawało się coraz szersze i bardziej zróżnicowane. Lekarze arabscy używali zmiażdżonych liści prawoślazu lekarskiego do robienia przeciwzapalnych okładów. Rzymianie odkryli, że prawoślaz działa przeczyszczająco, natomiast w średniowieczu służył on jako lekarstwo między innymi na niestrawność, przeziębienie oraz bezsenność. Prawoślaz był znany i stosowany także w krajach azjatyckich, w medycynie ajurwedyjskiej.

Starożytni Egipcjanie z kolei wykorzystywali korzeń prawoślazu lekarskiego do wyrobu słodkości przeznaczonych w darze dla bogów, arystokracji oraz faraona. Używali miękkich, gąbczastych łodyg rośliny, które były gotowane w miodzie lub cukrowym syropie. Otrzymywano z tego ciągnącą się, kleistą substancję, przypominającą cukierka – prekursor dzisiejszych pianek żelowych.

Ciekawostka

W XIX wieku we Francji cukiernicy ubijali sok z prawoślazu i wytwarzali z niego słodycze o „puszystej”, nieco gumowej konsystencji, podobne do obecnie produkowanych pianek. Niestety, proces ekstrakcji soku z rośliny był zadaniem bardzo pracochłonnym i z czasem składnik ten został zastąpiony w przemyśle cukierniczym zwykłą żelatyną. Co ciekawe, w języku angielskim nazwa słodkich pianek żelowych jest taka sama jak nazwa prawoślazu. Oba określenia brzmią jednakowo: marshmallow.

Najlepsza herbata na kaszel

Jakie składniki kryje w sobie prawoślaz?

Jak już z samej nazwy rośliny możemy się domyślać, jej najważniejszym składnikiem chemicznym prawoślazu są związki śluzowe. Ich największą zawartość znajdziemy w korzeniach oraz w liściach, ale obecne są również w kwiatach. Zatem cała roślina stanowi bogaty surowiec śluzowy.

Związki śluzowe mają znaczenie nie tylko w ziołolecznictwie. Są one ważne również dla samej rośliny, dla której stanowią istotne substancje zapasowe. Mają one zdolność magazynowania wody i są zapasowym materiałem energetycznym. W ich skład wchodzą przede wszystkim cukry, takie jak:

• galaktoza
• glukoza
• ksyloza
• ramnoza
• kwas galakturonowy
• kwas glukuronowy i inne

Dlatego preparaty uzyskane z korzenia prawoślazu cechują się słodkim, śluzowato-miodowym, nieco mdłym smakiem oraz swoistym cukrowym zapachem. Zawartość związków śluzowych w surowcu wzrasta wraz z wiekiem rośliny. Zależy ona również od takich czynników, jak: pora roku (najwięcej w październiku), właściwości fizyczne gleby, a nawet warunki pogodowe w okresie wegetacji rośliny.

Oprócz związków śluzowych prawoślaz zawiera także:

• pektyny
• skrobię
• sacharozę
• asparaginę
• betainę
• flawonoidy – odpowiedzialne za przeciwzapalne działanie surowca; znajdziemy tu np. kemferol, kwercetynę, diosmetynę
• kwasy fenolowe – między innymi kawowy, salicylowy, wanilinowy
• kumaryny – takie jak skopoletyna
• wiele soli mineralnych

Lipa drobnolistna na katar, kaszel i… stres!

Prawoślaz lekarski – właściwości lecznicze

Ze względu na charakterystyczny skład chemiczny prawoślaz wykazuje szereg właściwości leczniczych. Odpowiedzialne za nie są przede wszystkim związki śluzowe, których obecność ma szczególne znaczenie dla zakresu działania surowca. Z najważniejszych właściwości leczniczych prawoślazu lekarskiego można wymienić między innymi:

• działanie powlekające i ochronne – związki śluzowe prawoślazu mają zdolność do pęcznienia i tworzenia roztworów koloidalnych. Roztwory te następnie pokrywają błony śluzowe organizmu cienką warstwą i chronią je w ten sposób przed wpływem niekorzystnych czynników zewnętrznych
• działanie łagodzące – prawoślaz jako surowiec śluzowy działa ogólnie kojąco na wszelkie podrażnienia błon śluzowych, głównie układu oddechowego oraz przewodu pokarmowego. Związki śluzowe łagodzą zapalenie, redukują ból i osłaniają przed szkodliwymi czynnikami. Preparaty z prawoślazu można stosować również na chorą, podrażnioną czy uszkodzoną skórę, a nawet na stany zapalne powiek
• działanie przeciwzapalne – związane z obecnością w prawoślazie flawonoidów, które wykazują aktywność antyoksydacyjną
• działanie wykrztuśne – prawoślaz sprawdza się jako środek zmiękczający wydzielinę zalegającą w drogach oddechowych, szczególnie w gardle, krtani i oskrzelach. W efekcie łagodzi podrażnienia w przebiegu stanów zapalnych, rozrzedza wydzielinę i ułatwia jej odkrztuszanie. Jednocześnie zapobiega rozwojowi chorobotwórczych bakterii, co pomaga w szybszym zwalczeniu infekcji
• działanie przeciwkaszlowe – związki śluzowe blokują działanie obwodowych receptorów kaszlowych. Dzięki temu zmniejszają częstotliwość suchego kaszlu i znacząco łagodzą jego ataki
• działanie przeczyszczające – surowce śluzowe znane są ogólnie z tego, że pobudzają łagodne i naturalne wypróżnienia. Ze względu na swoją zdolność do silnego pęcznienia w przewodzie pokarmowym, wspomagają perystaltykę jelit i ułatwiają oddanie stolca.

Prawoślaz – na jakie dolegliwości pomaga?

Łacińska nazwa rodzaju Althaea pochodzi od greckiego słowa althos, co oznacza po prostu „środek leczniczy”. Świadczy to o tym, że prawoślaz znalazł zastosowanie w rozmaitych dolegliwościach. Wśród najbardziej popularnych wskazań do użycia preparatów prawoślazowych można wymienić:

• stany zapalne dróg oddechowych – w szczególności przebiegające z podrażnieniem śluzówek oraz suchym kaszlem. Preparaty zawierające wyciągi z prawoślazu okazują się szczególnie użyteczne w takich chorobach, jak: przeziębienie, zapalenie gardła, chrypka, zapalenie krtani, zapalenie oskrzeli czy angina. Pomagają zarówno w suchym i męczącym, jak i w produktywnym kaszlu, przebiegającym z trudnościami w odkrztuszaniu. Powlekają błony śluzowe dróg oddechowych, skutecznie łagodząc kaszel i rozrzedzając wydzielinę chorobową. W leczeniu kaszlu prawoślaz dobrze się komponuje z innymi ziołami, takimi jak np. tymianek, anyż czy bluszcz
• ból gardła – powlekające działanie prawoślazu doskonale sprawdza się w przypadku bólu i podrażnienia błony śluzowej gardła
• nadkwaśność – im większa jest kwasowość soku żołądkowego, tym bardziej zwiększa się lepkość śluzu. W rezultacie w kwaśnym środowisku działanie osłaniające prawoślazu jest dłuższe i bardziej skuteczne. Ma to spore znaczenie terapeutyczne w takich schorzeniach, jak np.: owrzodzenie błony śluzowej żołądka i/lub dwunastnicy, nadkwasota, zgaga i refluks żołądkowo-przełykowy, podrażnienie śluzówek przewodu pokarmowego oraz różnego rodzaju uszkodzenia błony śluzowej przełyku i żołądka
• niestrawność – związki śluzowe obecne w surowcu tworzą warstwę ochronną w przewodzie pokarmowym. Właściwości zmiękczające, przeciwzapalne oraz wiatropędne prawoślazu czynią go doskonałym dodatkiem do wszelkich mieszanek ziołowych zalecanych w rozmaitych problemach trawiennych
• nieżyt żołądka i dwunastnicy – w którym szczególnie przydaje się aktywność przeciwzapalna i ochronna preparatów z prawoślazem
• stany zapalne i uszkodzenia skóry – okłady z prawoślazu można stosować przy takich dolegliwościach skórnych, jak między innymi: czyraki, ropnie, owrzodzenia, egzemy, łuszczyca i rozmaite stany zapalne skóry. Przynoszą ulgę również w stanach zapalnych powiek i spojówek. Wyciągi z prawoślazu wykazują także łagodzące i gojące działanie przy ukąszeniach i ugryzieniach przez owady (sprawdź: domowe sposoby na ukąszenia owadów) oraz w różnego rodzaju ranach i oparzeniach. Poprzez swoje działanie kojące, zmiękczające i nawilżające przynoszą także ulgę suchej i spierzchniętej skórze. Warto zaznaczyć, że prawoślaz jest na tyle łagodnym i dobrze tolerowanym środkiem, że może być bez problemu stosowany nawet u osób o wrażliwej skórze i ze skłonnością do alergii
• oparzenia słoneczne – okłady z korzenia prawoślazu świetnie się sprawdzają jako środek kojący, łagodzący i leczący w oparzeniach słonecznych i na podrażnioną słońcem skórę. Przy większej powierzchni oparzenia można dodać odwar z prawoślazu do kąpieli. Na mniejsze uszkodzenia przykładamy kompresy lub smarujemy je maścią z dodatkiem wyciągu prawoślazowego
• zaparcia – nawet te o przewlekłym i uporczywym charakterze. Związki śluzowe naturalnie stymulują pasaż treści pokarmowej w jelitach i ułatwiają wypróżnienia
• chroniczne schorzenia jelit – takie jak np. zespół jelita drażliwego, choroba Crohna czy wrzodziejące zapalenie jelita grubego. W tych dolegliwościach prawoślaz pomaga przywrócić prawidłowe funkcje warstwy ochronnej wyścielającej śluzówkę jelit. Z jednej strony związki śluzowe chronią błonę śluzową przewodu pokarmowego przed podrażnieniami, a z drugiej dzięki swoim właściwościom przeciwzapalnym naturalnie goją wszelkie uszkodzenia śluzówki, a także działają korzystnie na mięśniówkę gładką
• infekcje dróg moczowych – wyciąg z korzenia prawoślazu wykazuje korzystny wpływ na kondycję dróg moczowych. Wspiera leczenie stanów zapalnych i infekcji oraz łagodzi podrażnienia. Badania wykazały także, że wyciąg z liści prawoślazu jest skutecznym środkiem przeciwko gram-dodatnim bakteriom, stanowiącym częstą przyczynę zapaleń pęcherza moczowego. Odwar z korzenia prawoślazu działa też moczopędnie, co ułatwia pozbycie się bakterii i toksyn z dróg moczowych
• karmienie piersią – prawoślaz znany jest także jako środek pobudzający produkcję mleka u kobiet karmiących piersią. Bywa składnikiem herbatek lub preparatów mlekopędnych. Maść z wyciągiem z prawoślazu może być też stosowana z dobrym skutkiem na pękające brodawki u karmiących matek oraz na obolałe od karmienia piersi

Roślinne leki wykrztuśne

Liście i korzeń prawoślazu – jak je stosować?

Prawoślaz można wykorzystać na szereg sposobów. Skorzystać możemy zarówno z liści, jak i korzenia prawoślazu. Oba surowce są dostępne w sklepach zielarskich. Pamiętajmy, że jeśli wykorzystujemy korzeń prawoślazu, to jego przygotowanie zajmuje więcej czasu, niż jeśli używamy suszonych liści. Potrzeba czasu, aby związki lecznicze zostały wyekstrahowane z surowca we właściwej ilości. W tym celu najlepiej przygotować odwar według poniższego przepisu.

Przepis na odwar z korzenia prawoślazu

Namoczyć przez około godzinę 1 łyżeczkę suszonego, drobno pokrojonego korzenia prawoślazu w 200–250 ml letniej wody, a następnie doprowadzić do wrzenia i gotować na bardzo małym ogniu przez 10–15 minut. Przecedzić i pić ciepły odwar do 2 razy dziennie.

Jak stosować liście i korzeń prawoślazu?

Z korzenia można również przygotować:

• macerat – 1 łyżkę rozdrobnionego surowca zalać 250 ml ciepłej wody i pozostawić przez noc do napęcznienia. Następnie podgrzać, bardzo krótko zagotować i przecedzić
• okłady – 3 czubate łyżki sproszkowanego korzenia prawoślazu zalać 250 ml ciepłej wody i gotować na małym ogniu aż do uzyskania gęstej papki. Ciepłą papką nasączać kompresy i przykładać je na chore miejsca na skórze
• środek przeczyszczający – 1 łyżkę sproszkowanego korzenia prawoślazu dokładnie wymieszać z 1/3 szklanki ciepłej wody i od razu wypić
• napar – 2 łyżeczki suszonych liści prawoślazu zalać 200 ml (1 szklanką) wrzącej wody, zaparzać pod przykryciem przez około 10–15 minut, przecedzić i pić ciepły płyn
• wyciąg z prawoślazu – zazwyczaj stosuje się 2–3 ml 2–3 razy dziennie, rozcieńczony w niewielkiej ilości wody lub soku owocowego

Oprócz tego znany wszystkim jest z pewnością syrop prawoślazowy – powszechnie stosowany, skuteczny środek łagodzący kaszel. Wyciągi z prawoślazu wchodzą też często w skład pastylek do ssania, polecanych przy bolącym, podrażnionym i suchym gardle.

Podbiał – doskonały nie tylko na kaszel!

Czy są przeciwwskazania do stosowania prawoślazu?

Prawoślaz jest wyjątkowo bezpiecznym lekiem ziołowym. Nie powinno się jednak stosować go u dzieci poniżej 3. roku życia. Natomiast jego zastosowanie u kobiet w ciąży powinno być zawsze skonsultowane z lekarzem lub terapeutą medycyny naturalnej.

Trzeba mieć również na uwadze fakt, że preparaty z prawoślazu tworzą ochronną warstwę wyścielającą błony śluzowe przewodu pokarmowego, co przy dłuższym stosowaniu tego surowca może skutkować zaburzeniami wchłaniania. Przy wielomiesięcznym przyjmowaniu preparatów z prawoślazem może dojść nawet do niedoborów witamin i soli mineralnych, których przyswajanie jest wówczas zmniejszone.

Jeśli stosujemy prawoślaz doraźnie i jednocześnie zażywamy inne leki lub zioła, pamiętajmy, aby przyjmować preparaty prawoślazowe w odstępie nawet kilku godzin przed przyjęciem innych leków lub po ich zastosowaniu, aby nie zaburzać ich absorpcji z przewodu pokarmowego.

Bibliografia:

1. Indigo Herbs (b.d). Marshmallow benefits. Pobrane 29 września 2021 z https://www.indigo-herbs.co.uk/natural-health-guide/benefits/marshmallow
2. Wozinsky, J. (2019). 7 benefits of marshmallow root and how to choose the right supplement. Pobrane z https://www.luckyvitamin.com/blog/food-supplements/herbs/multiple-health-benefits-of-marshmallow-root/
3. Dawid-Pać, R. (2013). Medicinal plants used in treatment of inflammatory skin diseases. Advances in Dermatology and Allergology/Postępy Dermatologii i Alergologii, 30(3), 170-177. https://doi.org/10.5114/pdia.2013.35620. Pobrane z https://www.termedia.pl/Review-paper-Medicinal-plants-used-in-treatment-of-inflammatory-skin-diseases,7,20954,0,1.html
4. Rezaei, M., Dadgar, Z., Noori-Zadeh, A., Mesbah-Namin, S. A., Pakzad, I., Davodian, E. (2015). Evaluation of the antibacterial activity of the Althaea officinalis L. leaf extract and its wound healing potency in the rat model of excision wound creation. Avicenna Journal of Phytomedicine, 5(2), 105-112. Pobrane z https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4418059/
5. Elmastas, M., Ozturk, L., Gokce, I., Erenler, R., Aboul-Enein, H.Y. (2004). Determination of Antioxidant Activity of Marshmallow Flower (Althaea officinalis L.). Pobrane z https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1081/AL-120039431
6. Andruszczak, S. (2010). Prawoślaz lekarski – cenna roślina śluzowa. Panacea – Leki Ziołowe, 2(31), 5-7. Pobrane z https://panacea.pl/articles.php?id=3101
7. Dąbrowski, M. (2020). Prawoślaz – właściwości, działanie, wskazania. Pobrane z https://tantumnatura.pl/prawoslaz-wlasciwosci-dzialanie-wskazania/
8. Cronkleton, E. (2019). Everything you need to know about marshmallow root. Pobrane z https://www.healthline.com/health/food-nutrition/marshmallow-root#takeaway