Spis treści
Czerwona jarzębina, czyli jarząb pospolity
Jarzębina to nieodłączny atrybut jesieni. Należy do rodziny roślin różowatych Rosaceae. Znanych jest około 250 gatunków jarzębiny, z czego pięć występuje w Polsce. Najbardziej rozpowszechniony jest Sorbus aucuparia L., czyli jarząb pospolity. To krzew lub niewysokie drzewo (osiągające do 15 metrów wysokości), popularne w Europie i w Azji Mniejszej, na Kaukazie i na Syberii.
Jarząb pospolity rośnie w dobrze nasłonecznionych miejscach. Co ciekawe, jarzębina jest bardzo odporna na zanieczyszczenia powietrza, m.in. dym i spaliny. Dlatego doskonale radzi sobie w miastach. Można ją spotkać nieopodal zabudowań i dróg, sadzi się ją także dla ozdoby w parkach. Ale nie tylko.
Od wieków jarzębinę wykorzystuje się w medycynie naturalnej. Do celów leczniczych używa się głównie kwiatów i owoców, choć właściwości prozdrowotne mają także liście, łodygi oraz kora jarzębiny. Charakterystyczne czerwone owoce jarzębiny pojawiają się od lipca do października. Początkowo są żółte, później stopniowo nabierają koloru soczystej czerwieni. Wtedy zbiera się je na przetwory z jarzębiny – dżemy, konfitury i nalewki, a także wykorzystuje jako surowiec leczniczy.
Jak zrobić domowe kosmetyki DIY z jesiennych owoców?
Czy jarzębina jest jadalna?
Owoce jarzębiny zerwane prosto z drzewa są cierpkie i gorzkie. Nie nadają się do jedzenia. Spożycie choćby kilku surowych jagód jarzębiny może skończyć się wymiotami, biegunką i bólem głowy. A wszystko przez zawarty w owocach kwas parasorbowy. Może on wywołać niestrawność, a nawet uszkodzić nerki.
Dlatego owoce przed zjedzeniem trzeba odpowiednio przygotować. Najlepiej je zblanszować, ugotować lub upiec albo zamrozić (na co najmniej 2 doby). Owoce jarzębiny tracą wówczas właściwości toksyczne i gorzki smak.
Pod wpływem obróbki termicznej toksyczny kwas parasorbowy przekształca się w nieszkodliwy kwas sorbinowy. Ma on działanie przeciwbakteryjne, hamuje rozwój pleśni i grzybów, powodując zmiany w ich błonie komórkowej. Dzięki temu jest wykorzystywany jako dodatek do żywności (E200).
Kwasu sorbinowego używa się m.in. do konserwowania serów, wyrobów piekarniczych, pikli, oliwek, świeżych sałatek, suszonych owoców, soków owocowych oraz wędzonych ryb, margaryn i majonezów.
Aronia – najlepszy antyoksydant świata
Jarzębina – wartości odżywcze
Kuliste czerwono-pomarańczowe owoce jarzębiny mają niewiele białka i węglowodanów, za to całkiem sporo prozdrowotnych substancji, takich jak:
- witamina C
- beta-karoten
- witaminy z grupy B
- witamina K i E
- potas, fosfor, wapń, magnez, żelazo, miedź, cynk i mangan
- błonnik
- antyoksydanty: antocyjany, związki polifenolowe i flawonole, w tym różne rodzaje kwercetyny i rutyny [3]
Warto wiedzieć!
Owoce jarzębiny poddane obróbce termicznej zyskują słodki smak. Zawdzięczają go fruktozie, glukozie, sacharozie i sorbitolowi. To naturalny słodzik, który w organizmie jest rozkładany wolno i nie podnosi poziomu glukozy i insuliny we krwi. Jeden gram sorbitolu dostarcza tylko 2,6 kcal. Dlatego niektórzy zalecają sorbitol osobom cierpiącym na cukrzycę.
Podejrzewa się jednak, że substancja ta może sprzyjać powikłaniom cukrzycy (nefropatii cukrzycowej) oraz przyczyniać się do upośledzenia funkcji nerek. Dodatkowo sorbitol, zwłaszcza spożywany w nadmiarze (10–50 g dziennie), może wywoływać zaburzenia pracy jelit, nasilać wzdęcia i biegunki. Dlatego najlepiej zachować umiar przy jedzeniu jarzębiny i jej przetworów.
Dzika róża – najlepsze źródło witaminy C
Jarzębina – właściwości lecznicze
Niewielkie czerwone owoce jarzębiny mają wielkie możliwości. Dlatego jarzębinę od wieków stosowano w medycynie naturalnej jako środek przeczyszczający, przeciwzapalny oraz moczopędny. Nowe badania potwierdzają, że czerwona jarzębina ma szereg zastosowań. Zatem jakie właściwości ma jarzębina?
- Wzmacnia odporność. Co prawda jarzębina nie wyróżnia się wyjątkowo wysoką zawartością witamin, ma jednak sporo witaminy C. 100 g owoców zawiera 35–45 mg tej witaminy, czyli mniej więcej tyle, ile średnia cytryna. Witamina C to silny antyoksydant, który korzystnie wpływa na prawidłowe funkcjonowanie układu odpornościowego, stymulując wytwarzanie białych krwinek [2]. Witamina ta jest też niezbędna do wytwarzania kolagenu, który wzmacnia błony śluzowe, stanowiące naturalną barierę dla chorobotwórczych wirusów i bakterii. Dlatego sok z jarzębiny dodany do herbaty świetnie sprawdzi się jesienią i zimą.
- Zwalcza bakterie. Owoce jarzębiny zawierają kwas sorbowy, który hamuje procesy życiowe bakterii, drożdży i grzybów. Jak pokazują badania, ekstrakty z owoców jarzębiny mogą hamować wzrost bakterii: gronkowca złocistego (Staphylococcus aureus), paciorkowców kałowych, a także bakterii Escherichia coli, Salmonella enterica i pałeczki ropy błękitnej (Pseudomonas aeruginosa). Co ważne, kwas sorbowy nie hamuje wzrostu bakterii kwasu mlekowego, korzystnych dla naszego organizmu.
- Chroni serce. Czerwona jarzębina zmniejsza ryzyko chorób serca i układu krążenia, obniżając poziom cholesterolu we krwi oraz zmniejszając ciśnienie tętnicze krwi.
- Wspomaga układ pokarmowy. Dzięki zawartości błonnika rozpuszczalnego i nierozpuszczalnego. Czerwona jarzębina pomaga przy zaparciach, zwiększając masę stolca i pobudzając perystaltykę (ruchy) jelit. Dzięki zawartości garbników działa łagodnie ściągająco i przeciwzapalnie na błony śluzowe przewodu pokarmowego. Jarzębina ma więc właściwości lekko zapierające i może zmniejszać biegunki. W dużych dawkach owoce jarzębiny działają jednak przeczyszczająco, bo zawierają sorbitol, a ten w nadmiarze działa rozwalniająco.
- Działa moczopędnie. Dlatego napary z owoców czerwonej jarzębiny warto pić przy infekcjach pęcherza i dróg moczowych. Jarzębina zapobiega zatrzymywaniu wody w ciele i wspomaga detoksykację organizmu.
- Zwalczają wolne rodniki. Unikalną cechą jarzębiny jest wysoka zawartość substancji o właściwościach przeciwutleniających. Są to m.in. kwercytyna i rutyna oraz kwas chlorogenowy. 100 g jarzębiny zawiera nawet 200 mg tego kwasu. To dużo, biorąc pod uwagę fakt, że w ziarnach kawy Arabica, uznawanej za najbogatsze źródło kwasu chlorogenowego, jest go 280 mg na 100 g kawy. Przeciwutleniacze zwalczają nadmiernie reaktywne, szkodliwe wolne rodniki, które uszkadzają zdrowe komórki. Badania pokazują, że regularne spożywanie owoców jarzębiny może m.in. zapobiegać starzeniu się organizmu, rozwojowi nowotworów, poprawiać stan skóry, wspomagać regenerację komórek i gojenie się ran, a także dbać o zdrowie oczu, zmniejszając ryzyko AMD – związanego z wiekiem zwyrodnienia plamki żółtej [1, 3].
Żurawina na drogi moczowe
Kiedy lepiej nie jeść jarzębiny?
Nie wszyscy mogą się cieszyć z prozdrowotnych właściwości jarzębiny. Jarzębinowych korali i ich przetworów lepiej unikać przy:·
- zespole jelita nadwrażliwego
- nadkwaśności
- zgadze i refluksie
- zapaleniu jelit
- wrzodach żołądka i dwunastnicy
- zapaleniu trzustki
- chorobach wątroby
Co można zrobić z jarzębiny – przetwory z jarzębiny
Owoce jarzębiny zbiera się jesienią, kiedy są dojrzałe. Najlepiej robić to po pierwszych przymrozkach. Te zebrane wcześniej trzeba włożyć do zamrażarki na 2–3 dni. Tracą wówczas toksyczne właściwości i zyskują łagodniejszy smak, ale wciąż mają charakterystyczną goryczkę. Tak przygotowane owoce doskonale nadają się na dżemy, konfitury, soki, nalewki czy wino z jarzębiny.
Napar z jarzębiny na przeziębienie
Łyżkę suszonych owoców jarzębiny zalać szklanką wrzątku. Pozostawić do naciągnięcia przez ok. 20 minut. Przecedzić. Napar z jarzębiny pić w trzech porcjach.
Dżem z jarzębiny i jabłek
Składniki:
- 1 kg dojrzałych owoców jarzębiny
- 500 g jabłek o kwaśnym smaku, np. szara reneta
- 600 g cukru
- szklanka wody
Oczyszczone owoce jarzębiny osuszyć, przełożyć do plastikowego pojemnika i włożyć do zamrażarki na 2–3 dni. Przemrożone owoce zalać wrzątkiem i odstawić na 10 minut. Przecedzić. Przełożyć do garnka, dodać szklankę wody i podgrzewać na małym ogniu, aż owoce zaczną pękać. Dodać cukier i wymieszać z jarzębiną. Po kilku minutach dodać obrane i pokrojone w kostkę jabłka.
Całość smażyć na małym ogniu bez przykrycia, aż owoce staną się szkliste, a jabłka się rozpadną. Pozostawić dżem z jarzębiny i jabłek do odparowania i całkowitego ostygnięcia. Następnego dnia dżem podgrzać na małym ogniu do zagotowania, ciągle mieszając, by się nie przypalił. Gotować kilka minut. Gorący dżem z jarzębiny przełożyć do czystych, wyparzonych i suchych słoików. Zakręcić, przykryć kocem, żeby powoli stygły.
Rozgrzewająca nalewka z jarzębiny
Składniki:
- 0,5 kg przemrożonych zmiażdżonych owoców jarzębiny
- 0,5 litra spirytusu
- 200 g cukru
Owoce wraz z sokiem, który z nich wypłynął, zalać spirytusem. Pozostawić na ok. 4 tygodnie w ciepłym miejscu. Przefiltrować przez gazę lub bibułę i dodać cukier. Dokładnie wymieszać. Nalewka z jarzębiny powinna leżakować około roku.
Jesienne nalewki z jarzębiny, kasztanów i tarniny
Konfitura z jarzębiny
Składniki:
- 1 kg owoców jarzębiny
- 1,5 kg cukru
- 1,5 szklanki wody
Cukier rozpuścić we wrzątku. Syropem zalać oczyszczone owoce jarzębiny i pozostawić do następnego dnia. Na drugi dzień zagotować jarzębinę, odstawić na kilkanaście minut. Czynność powtórzyć kilka razy. Za każdym razem zebrać pianę powstałą w czasie gotowania. Gdy owoce staną się szkliste, odstawić konfiturę do ostudzenia na 20 godzin. Ponownie zagotować konfiturę. Gorącą przełożyć do czystych, wyparzonych i suchych słoików. Zakręcić słoiki. Konfiturę z jarzębiny pasteryzować kilka minut.
Wino z jarzębiny
Składniki:
- 4 kg owoców jarzębiny
- 4 kg cukru
- 8 litrów wody
- 25 g kwasku cytrynowego
- opakowanie drożdży winiarskich uniwersalnych
- opakowanie pożywki do drożdży
Jarzębinę umyć, osuszyć, przełożyć do woreczka foliowego i włożyć do zamrażarki na tydzień. Potem rozmrozić owoce i je lekko rozgnieść, potem wsypać do dużej butli. Zalać połową wrzątku. Do pozostałej części wody dodać cukier i zagotować. Przestudzić wodę z cukrem i dodać do butli.
Kwasek cytrynowy rozpuścić w połowie szklanki przegotowanej wody, dodać do owoców. Na koniec dodać pożywkę i drożdże. Butlę zatkać korkiem z waty. Pozostawić do fermentowania w ciepłym miejscu (temp. ok. 21 stopni) na 7 dni.
Potem przecedzić mieszaninę przez sito, owoce odcisnąć i odrzucić, a do reszty płynu dodać kolejną porcję wystudzonego syropu cukrowego zrobionego z 1,5 kg cukru i 2 litrów wody. Na butlę założyć rurkę fermentacyjną. Kontynuować fermentację przez 6–8 tygodni. Zlać wino z jarzębiny do butelek i umieścić je w piwnicy. Wino z jarzębiny pozostawić, by dojrzewało 8 do 12 miesięcy.
Sprawdź również: Sok z jarzębiny jest dobry na odporność! Sprawdź, jak go stosować
Przepisy na nalewki lecznicze
Literatura:
- Bobinaitė, R., Grootaert, C., Van Camp, J., Šarkinas, A., Liaudanskas, M., Žvikas, V., i in. (2020). Chemical composition, antioxidant, antimicrobial and antiproliferative activities of the extracts isolated from the pomace of rowanberry (Sorbus aucuparia L.). Food Research International, 136, 109310. Pobrane z https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0963996920303355?via%3Dihub
- Dobosz A. (2016). Witamina C – fakty i mity. Świat Przemysłu Farmaceutycznego, 1, 76–81. Pobrane z https://www.jagiellonskiecentruminnowacji.pl/wp-content/uploads/2019/01/witamina_c_fakty_i_mity_arkadiusz_dobosz.pdf
- Sarv,, Venskutonis, P.R., Bhat R., (2020). The Sorbus spp.– underutilised plants for foods and nutraceuticals: review on polyphenolic phytochemicals and antioxidant potential. Antioxidants, 9(9), 813. Pobrane z https://www.mdpi.com/2076-3921/9/9/813/htm
