Żeń-szeń – właściwości i działanie

Żeń-szeń właściwy

Żeń-szeń właściwy (Panax ginseng) to niewielka bylina z rodziny Araliaceae, oryginalnie wywodząca się z okolic Nepalu i północno-wschodnich rejonów Chin. Dzisiaj niezwykle rzadko występuje na swoich stanowiskach naturalnych. Ze względu na unikatowe właściwości lecznicze żeń-szenia, roślina ta została wytrzebiona i obecnie pozyskuje się ją głównie z upraw.

Chociaż w medycynie była stosowana od tysiącleci, a starożytni lekarze chińscy doskonale znali jej cudowne działanie, przez wieki pozostawała pilnie strzeżonym sekretnym lekiem.

Adaptogeny – rośliny wzmacniające odporność

Żeń-szeń w Starożytnych Chinach

Kiedyś roślina była zarezerwowana wyłącznie dla cesarza Chin, jego świty i chińskiej arystokracji. Zwykli śmiertelnicy byli skazywani na tortury lub nawet śmierć, jeśli odważyli się sięgnąć po cudowny korzeń żeń-szenia i skorzystać z jego możliwości. Dlatego przez tysiące lat żeń-szeń pozostawał głęboko skrywaną tajemnicą. Służył jedynie najbogatszym, aby utrzymać ich w zdrowiu i zapewnić długowieczność.

Nic dziwnego, że traktowano go jako bezcenny wręcz skarb – żeń-szeń nazywany często jest „korzeniem życia”. Jego nazwa Panax ginseng oznacza „roślinę – człowieka, która leczy wszystko”. Panax pochodzi od słowa „panaceum”, czyli „lek na wszystko”. Ginseng to słowo pochodzące z języka chińskiego, które znaczy „korzeń przypominający człowieka”. Faktycznie, jeśli przyjrzymy się korzeniowi żeń-szenia, już na pierwszy rzut oka kojarzy nam się z ludzką sylwetką. A roślina, która wygląda jak „człowiek ze wszystkimi swoimi członkami”, jest uważana za taką, która „leczy całego człowieka”.

W starożytnych Chinach żeń-szeń był wykorzystywany w celu ogólnego wzmocnienia energii życiowej, poprawy wytrzymałości i podniesienia odporności (sprawdź: jak wzmocnić wei qi). Miał zapewnić długie życie, zdrowie, siłę i mądrość oraz zapobiegać chorobom i osłabieniu. Z pewnością spełniał swoją rolę, skoro przez tysiące lat stanowił sekretne remedium chińskich lekarzy. Dzisiaj ta owiana legendą roślina jest jednym z najczęściej stosowanych surowców roślinnych na całym świecie.

Jaki żeń-szeń jest najwartościowszy?

W stanie naturalnym żeń-szeń właściwy jest dość rzadko spotykanym gatunkiem. Zwykle potrzebuje on od pięciu do siedmiu lat, aby urosnąć w górskich lasach znajdujących się w najbardziej niedostępnych i odległych rejonach Chin. Jest uprawiany na potrzeby ziołolecznictwa. Istnieje wiele różnych form botanicznych żeń-szenia. Dlatego mamy dziś do czynienia nie tylko z żeń-szeniem chińskim, lecz również z gatunkiem żeń-szenia pochodzącym z Ameryki lub Kanady. I chociaż tylko żeń-szeń chiński jest tym „prawdziwym”, paradoksalnie odmiany amerykańskie bywają często mniej zanieczyszczone i rzadziej traktowane pestycydami niż żeń-szeń uprawiany w Azji.

Jednak to Panax ginseng posiada gwarantowaną zawartość ginsenozydów, głównych składników biologicznie aktywnych, których zawartość jest ściśle określona. Dzięki nim żeń-szeń posiada właściwości lecznicze i może spełniać swoje lecznicze zadanie.

Niektórzy sądzą, że istnieją dwie odmiany żeń-szenia: biała i czerwona. Wraz ze wzrostem popularności rośliny pojawił się bowiem na rynku żeń-szeń czerwony, pochodzący z Korei, szerzej znany jako źeń-szeń koreański. Jednak nie jest on ani skuteczniejszy, ani bardziej wartościowy niż biały. Co więcej, jego czerwona barwa nie świadczy o innej odmianie, a jedynie o sposobie przetwarzania korzenia, który w naturze zawsze jest biały.

Aby otrzymać korzeń czerwony, trzeba go podgrzewać przez dwie do trzech godzin za pomocą pary wodnej o temperaturze 100°C. W efekcie karmelizacji otrzymuje się czerwonobrązowy kolor, któremu czerwony żeń-szeń zawdzięcza swą nazwę. Jednak podgrzewanie może spowodować zniszczenie ginsenozydów, znajdujących się głównie w zewnętrznych warstwach korzenia. Dlatego lepiej jest korzystać z białego żeń-szenia, otrzymywanego w efekcie naturalnego suszenia korzeni na słońcu lub w temperaturze 100–200°C.

Jakie składniki odpowiadają za właściwości lecznicze żeń-szenia?

Swoje unikatowe właściwości lecznicze żeń-szeń zawdzięcza specyficznym związkom chemicznym zawartym w korzeniu. Różne związki czynne surowca o różnych mechanizmach działania zapewniają mu wielokierunkowe możliwości lecznicze. Do najważniejszych składników należą:

• saponiny triterpenowe
• ginsenozydy
• triterpenoidy
• peptydoglukany nazywane panaksanami i ginsenanami
• polisacharydy i polipeptydy
• sterole
• aminokwasy
• kwasy tłuszczowe
• związki mineralne

Czy warto stosować żeń-szeń indyjski Ashwagandha?

Żeń-szeń – właściwości i działanie lecznicze

Jak widać, w żeń-szeniu zawartych jest mnóstwo rozmaitych związków o bardzo naukowo brzmiących nazwach. Jednak nas najbardziej interesuje to, że korzystne oddziaływanie zdrowotne surowca zostało potwierdzone w badaniach. Przede wszystkim jednak opierać się możemy na wielowiekowym doświadczeniu starożytnych lekarzy Dalekiego Wschodu. Na tej podstawie i na bazie licznych, współczesnych już prac naukowych dotyczących żeń-szenia można określić jej wszechstronne właściwości terapeutyczne. Do najważniejszych należą poniższe właściwości żeń-szenia i jego działanie:

• adaptogenne – żeń-szeń jest jednym z najlepiej poznanych i szczególnie cenionych adaptogenów. Zdolności adaptogenne oznaczają umożliwienie organizmowi łatwiejszego i szybszego przystosowania się do każdej formy zwiększonego napięcia – fizycznego, emocjonalnego i intelektualnego. W skrócie oznacza to po prostu znacznie lepsze radzenie sobie we wszelkich sytuacjach stresowych
• stymulujące – żeń-szeń zwiększa nie tylko siłę fizyczną, ale też wydolność intelektualną. Jest przede wszystkim stymulatorem układu nerwowego. Związki czynne zawarte w żeń-szeniu wpływają korzystnie na pamięć, koncentrację i abstrakcyjne myślenie. Zwiększają możliwości poznawcze, pobudzają aktywność umysłu i ułatwiają uczenie się. Skracają również czas reakcji i poprawiają efektywność pracy mózgu
• wzmacniające i tonizujące – żeń-szeń wzmacnia organizm osób zmęczonych i osłabionych, przywraca siłę fizyczną i zdolność koncentracji, istotnie wspomaga regenerację organizmu oraz pomaga przetrwać okres przewlekłego stresu. Zalecany jest np. po intensywnym wysiłku (umysłowym i fizycznym), w okresach przepracowania, rekonwalescencji, a także u osób w podeszłym wieku oraz chorujących na poważne schorzenia przewlekłe
• energetyzujące – surowiec znany jest z tego, że przede wszystkim dodaje energii, siły i odporności. Pomimo że zwiększa poziom energii, nie wykazuje jednocześnie działania nadmiernie pobudzającego (jak np. kawa wg 5 przemian), nie powoduje zdenerwowania i nie przyspiesza akcji serca
• polepszające nastrój – żeń-szeń ułatwia relaksację i wyciszenie się, przy jednoczesnym zachowaniu czujności umysłu. Ogólnie poprawia samopoczucie na wielu poziomach. Badania potwierdziły zasadność stosowania surowca jako środka poprawiającego nastrój i kondycję psychiczną oraz ogólnie pozytywnie wpływającego na jakość życia
• antyoksydacyjne – co powoduje neutralizację wolnych rodników i w efekcie daje działanie przeciwzapalne i ochronne przeciw procesom starzenia się komórek. Dlatego żeń-szeń chroni między innymi przed fizycznym i umysłowym spadkiem formy spowodowanym wiekiem
• zmniejszające zaburzenia erekcji – związki zawarte w żeń-szeniu zwiększają wytwarzanie tlenku azotu, który poprawia krążenie krwi, nasila jej dopływ do penisa, ułatwia rozluźnienie mięśni i przywraca naturalną sprawność seksualną u mężczyzn
• poprawiające libido – zarówno u mężczyzn, jak i kobiet. W medycynie chińskiej żeń-szeń uważany jest za ważny afrodyzjak. U mężczyzn likwiduje zaburzenia erekcji i zwiększa popęd, u kobiet zwiększa pożądanie seksualne, minimalizując zmęczenie i dodając energii
• poprawiające odporność – stosowanie żeń-szenia powoduje wzrost aktywności układu immunologicznego i zwiększenie produkcji komórek odpornościowych. Dzięki temu możemy łatwiej uniknąć grypy, przeziębienia i innych infekcji. Surowiec ten poprawia również odporność u osób chorujących na poważne schorzenia przewlekłe, jak np. nowotwory, fibromialgia, a nawet AIDS
• obniżające poziom cukru we krwi – suplementacja żeń-szeniem przydaje się w celu lepszej kontroli glikemii – zarówno u osób z cukrzycą, jak i u zdrowych. Udowodniono, że roślina poprawia funkcje komórek trzustki, stymuluje produkcję insuliny i nasila przechodzenie glukozy z krwi do tkanek
• zapobiegające niektórym nowotworom – żeń-szeń może okazać się pomocny w redukcji ryzyka pewnych rodzajów raka (głównie raka jamy ustnej, przełyku, żołądka, jelit, wątroby oraz płuc). Odpowiadają za to obecne tu ginsenozydy o silnym działaniu przeciwutleniającym, przeciwzapalnym i chroniącym komórki przed wpływem wolnych rodników. Zapobiegają one również nadmiernemu, patologicznemu rozrostowi komórek. Co ważne, żeń-szeń może także znacznie pomóc pacjentom już poddanym chemioterapii. Polepsza on jakość ich życia, dodaje energii i sił, zmniejsza działania niepożądane leków i wzmacnia efekty terapii

Biorąc pod uwagę wymagania współczesnego życia – fizyczne i intelektualne – oraz nieustannie podnoszący się poziom stresu, nie jest niczym zaskakującym, że żeń-szeń przeżywa obecnie swój renesans. Jest coraz częściej stosowany jako środek wzmacniający dla osób w podeszłym wieku, rekonwalescentów czy sportowców, ale również dla przepracowanych i zestresowanych osób w sile wieku.

4 zioła, które stosuje się w medycynie chińskiej i europejskiej

Żeń-szeń – na co pomaga?

Najszersze zastosowanie znalazł on w takich przypadkach, jak:

• stres – żeń-szeń zwiększa odporność na szeroko pojęty stres i sprawia, że lepiej sobie z nim radzimy. W sytuacjach nadmiernego pobudzenia i zdenerwowania działa wyciszająco, podczas gdy w stanach osłabienia wykazuje łagodne właściwości stymulujące. Żeń-szeń pomaga znosić stres, a także łatwiej przystosowywać się do niekorzystnych warunków zewnętrznych. W perspektywie pomaga utrzymać ogólne dobre samopoczucie i zdrowie
• zmęczenie – preparaty z żeń-szeniem są wskazane w stanach zmęczenia, osłabienia, wyczerpania na różnym tle. Można je stosować np. po infekcji, przed wysiłkiem fizycznym lub umysłowym i po (np. sesja egzaminacyjna), w przypadku przepracowania, wypalenia zawodowego oraz zawsze wtedy, gdy brakuje nam energii, siły i zapału, aby sprostać codziennym obowiązkom. Zaleca się go też jako środek wzmacniający organizm osłabiony procesami starzenia się
• rekonwalescencja – preparaty z żeń-szeniem są z powodzeniem stosowane u rekonwalescentów, szczególnie po wyczerpującej chorobie, po infekcjach o intensywnym przebiegu, po hospitalizacji oraz po wypadkach. Przyspiesza regenerację, dodaje energii i wzmacnia witalność
• choroby przewlekłe – różnego rodzaju, w tym między innymi: zespół przewlekłego zmęczenia, choroby nowotworowe, choroby neurodegeneracyjne (np. choroba Alzheimera), u osób po przebytym udarze mózgu, u których żeń-szeń poprawia pamięć i sprawność umysłową, minimalizując skutki choroby
• impotencja – oraz zaburzenia związane z życiem seksualnym. Żeń-szeń zwiększa płodność, nasila libido i poprawia satysfakcję ze współżycia
• obniżenie nastroju – żeń-szeń reguluje poziom neuroprzekaźników w organizmie, co w efekcie pozytywnie wpływa na ogólne dobre samopoczucie, jakość snu oraz zadowolenie z życia. Jest to ważny element leczenia stanów depresyjnych i lękowych
• zaburzenia metaboliczne – w których przyda się nie tylko działanie hipoglikemizujące surowca, lecz również jego aktywność antyoksydacyjna, dzięki której wykazuje on działanie ochronne na komórki. Żeń-szeń zwiększa odporność na cukrzycę, ale również na choroby serca oraz infekcje, chroni wątrobę przed toksynami, a cały organizm przed skutkami promieniowania

Żeń-szeń – skutki uboczne

Jak każdy produkt pochodzenia naturalnego wykazujący złożony wpływ na organizm również żeń-szeń może wywołać skutki uboczne. Zwykle nie są one silne i najczęściej związane są z zastosowaniem zbyt dużych dawek surowca lub przyjmowaniem go przez długi czas. Z tych najbardziej powszechnych można wymienić:

• bóle głowy
• problemy trawienne
• bezsenność i pobudzenie
• niepokój i podenerwowanie

Zaburzenia ze strony układu nerwowego (nadmierne pobudzenie) pojawiają się zwłaszcza wtedy, gdy suplementujemy żeń-szeń, a jednocześnie nie stronimy od kawy lub innych środków pobudzających.

Zasadniczo korzeń żeń-szenia i otrzymywane z niego preparaty są uważane za bezpieczne i niepowodujące poważniejszych działań niepożądanych. Pacjentom stosującym się do zaleceń dawkowania nie grozi wystąpienie efektów ubocznych. Zdecydowana większość osób przyjmujących preparaty żeń-szeniowe toleruje je znakomicie.

Żeń-szeń – przeciwwskazania

Pomimo że żeń-szeń jest produktem pochodzenia naturalnego, jako taki stanowi złożoną kombinację przeróżnych związków. W związku z jego wielokierunkowym działaniem nie będzie on więc wskazany zawsze i u wszystkich. Jego popularność i dostępność mogą dawać złudne wrażenie, że jest całkowicie bezpieczny i może być bezkarnie stosowany. Tymczasem istnieją wyraźne przeciwwskazania do stosowania żeń-szenia w niektórych przypadkach.

Żeń-szenia nie powinny stosować:

• osoby z nadciśnieniem – żeń-szeń może podnosić ciśnienie krwi, zatem jeśli cierpimy na nadciśnienie, to powinniśmy albo go unikać, albo przyjmować pod kontrolą lekarską
• diabetycy – zażywający leki przeciwcukrzycowe. Trzeba tu zachować ostrożność i rozwagę, ponieważ żeń-szeń także obniża poziom cukru we krwi
• osoby stosujące leki przeciwzakrzepowe
• kobiety w ciąży i karmiące piersią
• osoby chore psychicznie
• nadpobudliwe dzieci
• osoby z astmą lub rozedmą płuc
• osoby nadużywające innych środków stymulujących, w tym kawy

Żeń-szeń może wchodzić w interakcje z niektórymi lekami (sprawdź: jak przyjmować leki bezpiecznie). Do takich należą właśnie leki obniżające poziom cukru we krwi oraz leki przeciwzakrzepowe (w tym aspiryna). Żeń-szeń może bowiem nasilać działanie tych farmaceutyków. Zdarza się też, że wchodzi w interakcje z niektórymi lekami antypsychotycznymi, takimi jak np. chlorpromazyna.

Preparatów z żeń-szeniem nie powinno się stosować dłużej niż 4 tygodnie – jeśli zażywamy je codziennie. Po tym czasie należy zrobić przerwę i odstawić leki na jakiś czas.

Zanim sięgniemy po suplementy z żeń-szeniem, dobrze jest najpierw skonsultować się ze specjalistą. Doradzi nam, czy jest to dla nas bezpieczne, a jeśli tak, to w jakich dawkach. Specjalista podpowie też, jak długo możemy bezpiecznie zażywać preparat z tym surowcem.

Jakie są różnice w podejściu medycyny chińskiej i zachodniej do ziołolecznictwa?

Bibliografia:

1. Semeco, A. (2018). 7 proven health benefits of ginseng. Pobrane z https://www.healthline.com/nutrition/ginseng-benefits
2. Park, E.Y., Kim, M.H., Kim, E.H., Lee, E.K., Park, I.S., Yang, D.C., i in. (2014). Efficacy comparison of Korean ginseng and American ginseng on body temperature and metabolic parameters. The American Journal of Chinese Medicine, 42(1), 173–187. Pobrane z https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/24467543/
3. Kim D.H. (2012). Chemical diversity of Panax ginseng, Panax quinquifolium, and Panax notoginseng. Journal of Ginseng Research, 36(1), 1–15. Pobrane z https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23717099/
4. Im, D.S., Nah, S.Y. (2013). Yin and Yang of ginseng pharmacology: ginsenosides vs gintonin. Acta Pharmacologica Sinica, 34(11), 1367–1373. Pobrane z https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/24122014/
5. Jung, H. L., Kwak, H. E., Kim, S.S., Kim, Y.C., Lee, C.D., Byurn, H.K., i in. (2011). Effects of Panax ginseng supplementation on muscle damage and inflammation after uphill treadmill running in humans. The American Journal of Chinese Medicine, 39(3), 441–450. Pobrane z https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/21598413/
6. Geng, J., Dong, J., Ni, H., Lee, M.S., Wu, T., Jiang, K., i in. (2010). Ginseng for cognition. The Cochrane Database of Systematic Reviews, (12), CD007769. Pobrane z https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/21154383/
7. de Andrade, E., de Mesquita, A.A., Claro, J., de Andrade, P.M., Ortiz, V., Paranhos, M., i in. (2007). Study of the efficacy of Korean Red Ginseng in the treatment of erectile dysfunction. Asian Journal of Andrology, 9(2), 241–244. Pobrane z https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/16855773/
8. Kim, J.P., Yoo, H.Y., Yu, H.J., Yang, H.K. (1998). The effect of ginseng on the nutritional status and the immune functions after curative operations on gastric carcinoma patients. Journal of the Korean Surgical Society, 54(6), 854–862. Pobrane z https://koreamed.org/SearchBasic.php?RID=0037JKSS/1998.54.6.854&DT=1
9. Wong, C. (2020). What is Panax ginseng? Pobrane z https://www.verywellhealth.com/the-benefits-of-ginseng-89219
10. Nartowska, J. (20080). Ginseng radix – dawka nieśmiertelności… Panacea – Leki Ziołowe, 4(25), 5–7. Pobrane z https://panacea.pl/articles.php?id=2501
11. Piwko-Łętek, A. (b.d.). 11 dowodów korzystnego wpływu żeń-szenia na nasze zdrowie psychiczne i fizyczne. Pobrane 7 listopada 2021 z https://www.centrumdobrejterapii.pl/bez-kategorii/11-dowodow-korzystnego-wplywu-zen-szenia-na-nasze-zdrowie-psychiczne-i-fizyczne/
12. Kiefer, D., Pantuso, T. (2003). Panax ginseng. American Family Physician, 68(8), 1539–1542. Pobrane z https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/14596440/
13. Attele, A.S., Wu, J.A., Yuan, C.S. (1999). Ginseng pharmacology: multiple constituents and multiple actions. Biochemical Pharmacology, 58(11), 1685–1693. Pobrane z https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/10571242/
14. Radad, K., Gille, G., Liu, L., Rausch, W.D. (2006). Use of ginseng in medicine with emphasis on neurodegenerative disorders. Journal of Pharmacological Sciences, 100(3), 175–186. Pobrane z https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/16518078/
15. Luo, J.Z., Luo, L. (2009). Ginseng on hyperglycemia: effects and mechanisms. Evidence-based Complementary and Alternative Medicine: eCAM, 6(4), 423–427. Pobrane z https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/18955300/
16. Wang, C.Z., Anderson, S., DU, W., He, T C., Yuan, C.S. (2016). Red ginseng and cancer treatment. Chinese Journal of Natural Medicines, 14(1), 7–16. Pobrane z https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26850342/