Koper włoski (fenkuł) – właściwości, działanie i zastosowanie

Co to jest fenkuł?

Koper włoski (łac. Foeniculum vulgare), inaczej koper lekarski, to roślina, którą znamy przede wszystkim z kuchni. Jednak na uwagę zasługuje również jej zastosowanie w lecznictwie. Koper włoski pochodzi z rodziny selerowatych (Apiaceae). Często znany jest także pod nazwą fenkuł lub fenkuł włoski.

Surowcem leczniczym są jego owoce oraz olejek eteryczny. W kuchni natomiast wykorzystujemy głównie smaczne bulwy oraz liście kopru.

Koper włoski pochodzi z rejonu śródziemnomorskiego i Azji Mniejszej. Już starożytni Grecy, Rzymianie i Egipcjanie doceniali jego walory zdrowotne. Wspominają o nim zarówno Hipokrates, jak i Dioskurydes. Polecali go jako lek wiatropędny i moczopędny.

Fenkuł znany i stosowany był również w medycynie i kuchni Dalekiego Wschodu – w Indiach oraz Chinach. W krajach europejskich rozgościł się w średniowieczu. Używano go głównie jako przyprawy, i to raczej w bogatych domach. Dzisiaj jest szczególnie popularny we Francji i Włoszech, ale coraz bardziej docenia się jego smaczne i zdrowe bulwy również w Polsce.

Jak wygląda koper włoski?

Koper włoski to roślina zielna, ale dość okazała. Może osiągać wysokość nawet do 1,5 metra. Fenkuł włoski cechuje się pierzastymi liśćmi o intensywnie jasnozielonej barwie i charakterystycznym dla tej rośliny przyjemnym aromacie. Bulwy kopru włoskiego mają białozielony kolor, są mięsiste i chrupiące. Można je spożywać zarówno na surowo, jak i po obróbce termicznej. Mają łagodny, aczkolwiek wyrazisty smak, przypominający nieco lukrecję, chociaż nie tak mdły.

W lecznictwie wykorzystuje się dojrzałe owoce kopru (które z wyglądu bardziej przypominają nasiona i tak też często mylnie są nazywane: „nasiona kopru włoskiego”) oraz olejek eteryczny. Za działanie terapeutyczne fenkułu odpowiadają specyficzne dla kopru włoskiego związki chemiczne.

Jakie składniki chemiczne odpowiadają za właściwości fenkułu?

Co wpływa na lecznicze właściwości kopru włoskiego? Najważniejszym komponentem fenkułu jest bez wątpienia:

• olejek eteryczny – ze względu na swój skład może on łudząco przypominać zapachem olejek anyżowy. Anyż jednak jest odmiennym gatunkiem, o innym zastosowaniu. Olejek z kopru włoskiego jest niezwykle bogatym produktem, zawiera ponad 80 różnych związków. W skład olejku koprowego wchodzi przede wszystkim anetol, fenchon oraz estragol. Poza nimi na uwagę zasługują jeszcze alfa-pinen i limonen. Badania wykazały, że anetol wykazuje właściwości przeciwmikrobiotyczne, przeciwwirusowe, przeciwzapalne oraz przeciwnowotworowe. Limonen z kolei prezentuje działanie przeciwzapalne oraz antyoksydacyjne, dzięki czemu aktywnie zwalcza wolne rodniki
• flawonoidy – wśród których dominuje kwercetyna oraz kemferol i ich pochodne
• związki fenolowe – takie jak kwas rozmarynowy i chlorogenowy oraz pochodne kwasu cynamonowego i kawoilochinowego
• kwasy tłuszczowe – olejowy i linolenowy
• białka
• pektyny
• fitosterole
• kumaryny
• witaminy – w tym witamina E

Domowa apteczka ziołowa

Koper włoski – właściwości lecznicze

Jak działa fenkuł włoski? Bogaty skład chemiczny zapewnia mu szerokie spektrum działania i sporo właściwości leczniczych. Pozytywnie oddziałuje między innymi na przewód pokarmowy, górne drogi oddechowe, wpływa na dolegliwości kobiece związane z układem hormonalnym i wiele innych przypadłości.

Bulwy kopru włoskiego są przede wszystkim bardzo odżywczym produktem. Są one dosłownie „napakowane” ważnymi substancjami, które odżywiają organizm i przyczyniają się do jego lepszego funkcjonowania. Z najważniejszych można wymienić:

• witaminę C
• wapń
• żelazo
• magnez
• potas
• mangan
• błonnik

Wiadomo, że witamina C wspomaga odporność, odnowę tkanek oraz syntezę kolagenu. Jest potężnym antyoksydantem, który pomaga zwalczać wolne rodniki. Mangan z kolei pełni istotną rolę, jeśli chodzi o aktywację różnych enzymów, prawidłową przemianę materii, ochronę komórek, rozwój kości, regulację poziomu cukru we krwi oraz gojenie się ran.

Jednocześnie na uwagę zasługuje fakt, że koper włoski, przy swoich niezwykłych wartościach odżywczych, należy do produktów niskokalorycznych, lekkostrawnych i łatwo przyswajalnych. 100 gramów świeżej bulwy kopru to zaledwie około 30 kalorii (!).

Ciekawostka: W medycynie chińskiej koper włoski jest jednym z produktów, które wspomagają i harmonizują funkcje śledziony oraz tak zwanego środkowego ogrzewacza (co można z grubsza „przetłumaczyć” jako układ trawienny). Fenkuł zalecany jest przy takich wzorcach chorobowych, jak np. niedobór qi śledziony czy niedobór yang nerek.

Główne działanie lecznicze kopru włoskiego jest związane z jego właściwościami przeciwutleniającymi. Związki obecne w olejku koprowym są silnymi antyoksydantami. Dzięki temu mogą wywierać pozytywny wpływ na zdrowie, likwidując wolne rodniki i działając przeciwzapalnie. Stosowanie produktów bogatych w przeciwutleniacze stanowi najlepszą profilaktykę chorób serca, raka, otyłości, cukrzycy typu 2 oraz chorób o charakterze neurodegeneracyjnym.

Najlepsze zioła na trawienie

Koper włoski – działanie

Z innych aktywności leczniczych kopru włoskiego można wymienić jeszcze takie jak:

• redukcja apetytu – to działanie przypisuje się głównie anetolowi, który nie tylko dodaje aromatu i smaku potrawom, lecz także przyczynia się do uregulowania i zmniejszenia łaknienia
• obniżenie poziomu cholesterolu – co wynika głównie z dużej zawartości błonnika. Pośrednio aktywność taka przekłada się na profilaktykę chorób układu sercowo-naczyniowego
• profilaktyka przeciwnowotworowa – działaniem przeciwnowotworowym cechuje się przede wszystkim anetol, główny składnik olejku. Badania wykazały, że anetol redukuje wzrost komórek nowotworowych i indukuje ich apoptozę (obumieranie)
• działanie mlekopędne – koper włoski nie tylko pobudza produkcję pokarmu u kobiet karmiących piersią, lecz również wpływa na poziom prolaktyny – hormonu sygnalizującego konieczność wytwarzania mleka
• działanie rozkurczające – dotyczy głównie mięśni gładkich przewodu pokarmowego, dróg oddechowych oraz macicy
• działanie przeciwbakteryjne – wyciągi z kopru włoskiego hamują wzrost szczepów potencjalnie chorobotwórczych bakterii i grzybów, jak np. Escherichia coli, gronkowiec złocisty, czy Candida albicans
• działanie wykrztuśne – koper włoski działa sekretolitycznie i mukolitycznie, czyli rozrzedza śluz oraz ułatwia jego usuwanie z dróg oddechowych
• działanie przeciwzapalne – związane z obecnością licznych antyoksydantów w surowcu
• łagodzenie objawów menopauzy – koper włoski może łagodzić w szczególności takie symptomy, jak uderzenia gorąca, świąd pochwy, suchość czy bezsenność. Może również wpływać pozytywnie na poprawę współżycia płciowego i zwiększać satysfakcję w tym aspekcie życia
• poprawa pamięci i zdolności kognitywnych – to działanie wykorzystywano już w medycynie ludowej – stosowano koper włoski na poprawę pamięci, zdolności uczenia się i wzmacnianie aktywności intelektualnej. Koper używany był także jako środek przeciwdepresyjny i poprawiający nastrój
• redukcja nadmiernego owłosienia u kobiet

Koper włoski – na co pomaga?

Kiedy zatem można sięgnąć po koper włoski i w jakich dolegliwościach fenkuł najbardziej pomaga? Głównymi wskazaniami do zastosowania tego surowca są:

• dolegliwości dyspeptyczne – czyli symptomy ze strony przewodu pokarmowego. Obejmują one szereg objawów o charakterze skurczowym, takich jak między innym: niestrawność, wzdęcia, nadmierne gazy czy bóle brzucha. Mogą one rozwijać się na podłożu nerwicowym, infekcyjnym czy też wynikającym z zaburzeń trawienia, błędów dietetycznych lub nieprawidłowości w funkcjach narządów trawiennych
• kolki niemowlęce – czyli bolesne skurcze, którym towarzyszą gazy, ból i wzdęcie brzucha u niemowląt (ich przewód pokarmowy nie jest jeszcze w pełni dojrzały). Koper włoski dla niemowląt można spotkać także w mieszankach zalecanych przy kolkach. Towarzyszy mu często rumianek oraz melisa. Zaleca się jednak, aby nie stosować herbaty z kopru włoskiego u niemowląt dłużej niż tydzień
• bolesne miesiączkowanie – koper włoski jest dobrym przyjacielem kobiety. Zaleca się jego stosowanie w leczeniu różnych dolegliwości kobiecych. Łagodzi bóle menstruacyjne, pomaga w wielu objawach menopauzalnych, reguluje zaburzenia miesiączkowania. Takie wskazania wynikają z faktu, że koper działa podobnie (aczkolwiek słabiej) jak żeńskie hormony płciowe – estrogeny
• karmienie piersią – koper włoski pomaga w przypadku niedostatecznej laktacji u mam karmiących piersią
• schorzenia górnych dróg oddechowych – ze względu na swoje działanie rozrzedzające śluz i ułatwiające odkrztuszanie zalegającej w drogach oddechowych wydzieliny fenkuł może być wykorzystywany w przypadku kaszlu, przeziębienia, zapalenia zatok czy oskrzeli. Można go wówczas stosować w postaci naparu z owoców kopru lub w formie inhalacji. Naparem można także płukać bolące gardło
• hirsutyzm – czyli nadmierne owłosienie (najczęściej na twarzy) u kobiet. W tym przypadku najlepiej stosować zewnętrznie kremy z wyciągiem z kopru włoskiego

Koper włoski – działanie niepożądane i skutki uboczne

Czy koper włoski szkodzi? Otóż fenkuł jest dość bezpiecznym surowcem leczniczym. Z reguły nie powoduje żadnych skutków ubocznych, oczywiście pod warunkiem że jest spożywany w zalecanych ilościach i nie nastąpi jego przedawkowanie.

Ostrożność powinny zachować jedynie osoby uczulone lub wrażliwe na takie rośliny, jak seler, marchew oraz bylica. Ze względu na tę nadwrażliwość może się u nich pojawić również nadmierna reakcja na koper włoski. Zazwyczaj objawia się ona w postaci alergii skórnej. Uważać powinny także osoby z bardzo jasną karnacją, ponieważ koper włoski może zwiększać wrażliwość na światło słoneczne.

Herbata na trawienie – przepis na domową herbatkę ziołową

Koper włoski – przeciwwskazania i interakcje

Kiedy lepiej nie sięgać po preparaty z kopru włoskiego? Otóż większość sytuacji, w których koper włoski byłby potencjalnie przeciwwskazany, wynika z faktu, że przypomina on w swoim działaniu żeńskie hormony – estrogeny. Z tego powodu lepiej unikać kopru, jeśli jednocześnie stosujemy:

• pigułki antykoncepcyjne – zawierające w swym składzie estrogen. Kombinacja takich pigułek i kopru może skutkować obniżeniem ich skuteczności
• inne leki, których składnikiem jest estrogen

Trzeba jednak pamiętać, że koper włoski nie działa tak silnie, jak estrogeny same w sobie, i trzeba by zażyć naprawdę dużą jego ilość, żeby poważnie zaburzyć działanie tych leków.

Ponadto fenkuł może zmniejszać przyswajanie i skuteczność antybiotyku ciprofloxacyny; powinno się więc stosować go przynajmniej godzinę po przyjęciu dawki tego leku.

Koper włoski może także nasilać działanie niektórych farmaceutyków:

• inhibitory kanałów wapniowych (diltiazem, werapamil)
• niektóre leki przeciwgrzybicze (ketokonazol, itrakonazol)
• glikokortykoidy
• niektóre leki przeciwalergiczne (fexofenadyna)
• lidokaina i inne

Uważać także trzeba, jeśli zażywamy leki przeciwzakrzepowe. Fenkuł spowalnia krzepnięcie krwi, zatem połączenie go z lekami przeciwzakrzepowymi lub rozrzedzającymi krew (aspiryna, klopidogrel, warfaryna i inne) może skutkować tworzeniem się wybroczyn, siniaków, a nawet krwawieniem.

Koper włoski w ciąży

Czy koper włoski w ciąży jest bezpieczny? O ile ze względu na swoje przypominające estrogen działanie fenkuł jest świetnym remedium dla kobiet w okresie menopauzy, o tyle lepiej nie stosować go w okresie ciąży. Wysokie dawki kopru włoskiego niosą ze sobą ryzyko uszkodzenia komórek płodu i zaburzenia jego prawidłowego rozwoju.

Fenkuł w kuchni, czyli co zrobić z kopru włoskiego

Koper włoski, oprócz swoich właściwości leczniczych, prezentuje również sporą wartość kulinarną. Warto włączyć go do swojego jadłospisu na stałe. Co można zrobić z kopru włoskiego? Surowe bulwy fenkułu doskonale nadają się do przeróżnych sałatek. Dobrze komponują się np. z pestkami dyni, pomarańczą, kaparami, orzechami włoskimi czy selerem.

Koper pasuje również do zup, zapiekanek, duszenin warzywnych, gulaszy. W szczególności zaś wzbogaca smak potraw rybnych. Pieczona w piekarniku ryba obłożona fenkułem smakuje wprost wybornie.

Bibliografia:

1. eMedicineHealth (2021). Fennel. Pobrane z https://www.emedicinehealth.com/fennel/vitamins-supplements.htm
2. Arnarson, A. (2019). 10 science-based benefits of fennel and fennel seeds. Pobrane z https://www.healthline.com/nutrition/fennel-and-fennel-seed-benefits
3. Nartowska, J. (2019-2020). Koper włoski – kuchnia i medycyna. Panacea – Leki Ziołowe, 4, 5–8. Pobrane z https://indd.adobe.com/view/91b8d3d9-5367-4282-9177-9331d4509c40
4. Badgujar, S. B., Patel, V. V., Bandivdekar, A. H. (2014). Foeniculum vulgare Mill: a review of its botany, phytochemistry, pharmacology, contemporary application, and toxicology. BioMed Research International, 2014, 842674. Pobrane z https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4137549/
5. Aprotosoaie, A. C., Costache, I. I., Miron, A. (2016). Anethole and its role in chronic diseases. Advances in Experimental Medicine and Biology, 929, 247–267. Pobrane z https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/27771928/
6. Yu, L., Yan, J., Sun, Z. (2017). D-limonene exhibits anti-inflammatory and antioxidant properties in an ulcerative colitis rat model via regulation of iNOS, COX-2, PGE2 and ERK signaling pathways. Molecular Medicine Reports, 15(4), 2339–2346. Pobrane z https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28260017/
7. Chen, C. H., deGraffenried, L. A. (2012). Anethole suppressed cell survival and induced apoptosis in human breast cancer cells independent of estrogen receptor status. Phytomedicine: International Journal of Phytotherapy and Phytopharmacology, 19(8-9), 763–767. Pobrane z https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/22464689/
8. Salami, M., Rahimmalek, M., Ehtemam, M. H. (2016). Inhibitory effect of different fennel (Foeniculum vulgare) samples and their phenolic compounds on formation of advanced glycation products and comparison of antimicrobial and antioxidant activities. Food Chemistry, 213, 196–205. Pobrane z https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/27451172/