Niektórzy twierdzą, że im więcej żelaza, tym lepiej. Nic bardziej błędnego. Gdy żelaza jest za dużo, staje się ono dla organizmu toksyczne. U zdrowych osób ilość żelaza we krwi jest ściśle kontrolowana poprzez mechanizmy, które sterują przyswajaniem tego pierwiastka. Dzięki temu po zjedzeniu posiłku przyswajamy tylko 10–15 proc. żelaza z diety. To wystarcza, by organizm pracował sprawnie.
Spis treści
Co za dużo żelaza, to niezdrowo
Przy niedoborach żelaza przyswajamy więcej cennego pierwiastka, by odbudować zapasy. W miarę jak są uzupełniane, przyswajamy mniej żelaza. Czasem jednak ten precyzyjny mechanizm jest zaburzony. Dochodzi wówczas do nadmiernego gromadzenia się żelaza w organizmie. Jeżeli jego poziom nie zostanie obniżony, z czasem żelazo może zacząć odkładać się w różnych narządach, prowadząc do ich uszkodzenia.
A to z kolei może być przyczyną, np. marskości wątroby, zwyrodnienia stawów, niewydolności serca, a nawet problemów z płodnością. Na pierwszy rzut oka trudno powiązać te choroby z poziomem żelaza we krwi. A jednak.
Niedobór żelaza – przyczyny, objawy i leczenie
Jakie są przyczyny hemochromatozy?
Przyczyną kłopotów z nadmiarem żelaza jest:
- wrodzona mutacja genu HFE. Jest to tzw. hemochromatoza pierwotna (dziedziczna). Choroba ujawnia się, gdy pacjent odziedziczy 2 kopie zmutowanego genu HFE– po jednej od każdego z rodziców. Gen HFE odpowiada za przyswajanie żelaza w komórkach nabłonka jelit. Mutacja (zmiana) tego genu powoduje zwiększone przyswajanie żelaza z posiłków.
- hemochromatoza wtórna. Występuje przy nadmiernej ilości żelaza w diecie. Może ją wywołać także zmniejszone zużycie żelaza w organizmie, przy zaburzeniach układu krwiotwórczego. Niekiedy przyczyną kłopotów jest nadmierne uwalnianie żelaza z krwinek czerwonych i komórek wątrobowych, a także zwiększona podaż żelaza, np. na skutek licznych przetoczeń krwi. Zwykle w postaciach wtórnych hemochromatozy gromadzące się w tkankach żelazo nie wywołuje takich uszkodzeń narządów jak w formie pierwotnej choroby.
Hemochromatoza pierwotna to jedna z najczęstszych chorób uwarunkowanych genetycznie u ludzi rasy białej. Szacuje się, że wśród ogólnej populacji występuje u 1 na 200 do 1 na 400 osób. Nosicielstwo zmienionego genu dotyczy 6 proc. społeczeństwa.
Niektóre badania pokazują, że jedynie u 50–70 osób na 100 z dwoma nieprawidłowymi kopiami genu HFE rozwija się hemochromatoza pierwotna. Jeżeli jedno z rodziców cierpi na tę chorobę, prawdopodobieństwo wystąpienia jej u dziecka wynosi około 5 proc. Zaś gdy u jednej osoby spośród rodzeństwa rozpoznano hemochromatozę pierwotną, prawdopodobieństwo wystąpienia choroby u pozostałych wynosi 25 procent.
Nadmiar żelaza – objawy
Hemochromatoza występuje już w momencie narodzin. Objawy nadmiaru żelaza najczęściej pojawiają się dopiero u dorosłych osób, gdy organizm zmagazynuje odpowiednią ilość pierwiastka. Pierwsze niespecyficzne dolegliwości oraz zwiększenie poziomu żelaza w tkankach pojawiają się w wieku 20–40 lat. Pacjenci narzekają wówczas na:
- ogólne złe samopoczucie
- osłabienie
- przewlekłe zmęczenie i brak energii
- dolegliwości żołądkowo-jelitowe
- bóle stawów
- obniżone libido
Obserwuje się także:
- szarobrązowe zabarwienie skóry z metalicznym połyskiem, bliznami w miejscu przebarwień
- zanikanie owłosienia okolicy łonowej, dołów pachowych oraz twarzy
Pojawiają się bóle brzucha w okolicach prawego podżebrza, które mogą wskazywać na niewydolność wątroby. Niekiedy obserwuje się także wodobrzusze. U kobiet występują zaburzenia miesiączkowania z przedwczesną menopauzą, zaś u mężczyzn dochodzi do zaburzeń wzwodu (impotencja).
Jak zdiagnozować nadmiar żelaza?
Po zaobserwowaniu pierwszych niepokojących objawów najlepiej skontaktować się z lekarzem rodzinnym, który skieruje nas do hematologa. Specjalista zleci badanie:
- poziomu żelaza w surowicy krwi
- zdolności wiązania żelaza przez surowicę (TIBC)
Potem oceni wysycenie transferryny, czyli stosunek stężenia żelaza w surowicy do TIBC × 100 procent. Wysycenie transferryny powyżej 60 proc. dla mężczyzn i powyżej 50 proc. dla kobiet potwierdza hemochromatozę pierwotną. Specjalista może zlecić także dodatkowe badania, aby ocenić stan narządów wewnętrznych.
Dieta przy anemii. Jak wzbogacić dietę w żelazo?
Jak obniżyć poziom żelaza? Jak leczyć hemochromatozę?
Jeśli diagnoza się potwierdzi, trzeba ograniczyć jedzenie produktów zawierających duże ilości żelaza, zwłaszcza tych odzwierzęcych. Zawierają one lepiej przyswajalne żelazo hemowe.
Czego nie jeść przy hemochromatozie?
- czerwone mięso: wołowinę, polędwicę wołową i wieprzową (do porcji ok. 100 g raz lub dwa razy na miesiąc)
- drób
- wędliny, podroby, pasztety
- żółtka jaj
- ryby
- mak
- nasiona dyni
- kiełki pszenicy
- owsiankę
- szpinak
- fasolę, soję i groch
- orzechy
- suszone morele i śliwki
- ciemny chleb
- czekoladę
Co jeść przy nadmiarze żelaza?
- mleko i produkty mleczne: sery, maślanki, kefir
- makarony bezjajeczne
- drobne kasze: kuskus, kasza jęczmienna, biały ryż
- mąka pszenna
- ziemniaki
- jabłka
- banany
- kawa i herbata
- nasiona zbóż
Sporadycznie i w umiarkowanych ilościach można spożywać czerwone wino. Alkohol zwiększa przyswajanie żelaza z przewodu pokarmowego. Niektóre gatunki czerwonego wina zawierają również znaczne ilości żelaza.
Lepiej nie łączyć w jednym posiłku produktów zawierających dużo żelaza z produktami bogatymi w witaminę C. Są to:
- świeże owoce, w szczególności: owoce jagodowe, czarna porzeczka, truskawki, owoce dzikiej róży, owoce cytrusowe
- świeże warzywa, w szczególności: kapusta biała, kapusta kwaszona, ogórki kiszone, pomidory, szczypiorek, natka pietruszki, sałata
- soki: z grejpfruta, czarnej porzeczki, pomarańczowy, pomidorowy, cytrynowy
Upusty krwi
Niekiedy dieta nie wystarczy. Konieczne są wówczas terapeutyczne upusty krwi. To najskuteczniejsza metoda leczenia hemochromatozy. Upust 500 ml krwi powoduje usunięcie z organizmu 200–250 g żelaza. Terapia daje szybką poprawę, bo powoduje zmniejszenie ilości żelaza zmagazynowanego w ciele.
Bibliografia:
- Derc K., Grzymisławski M., Skarupa-Szabłowska G. Hemochromatoza pierwotna. Gastroenterologia Polska 2001, 8 (2): 181-188.
