Nagietek lekarski – właściwości lecznicze i zastosowanie

Nagietek – najlepszy ziołowy opatrunek

Calendula officinalis to łacińska nazwa nagietka lekarskiego, rośliny znanej nie tylko z domowych ogródków, lecz przede wszystkim z jej zastosowania w ziołolecznictwie. Nazwa calendula pochodzi od łacińskiego wyrazu calendae, który oznacza ‘początek każdego miesiąca’. Odnosi się to do bardzo długiego okresu kwitnięcia rośliny. Istotnie, przez długi czas nagietek cieszy nasze oczy przepiękną, słoneczną barwą swoich pomarańczowych i żółtych kwiatów.

Nasycone intensywnym kolorem płatki nagietka są wyjątkowo bogate w korzystne dla zdrowia flawonoidy. Związki te wykazują przede wszystkim działanie antyoksydacyjne i przeciwzapalne. Nie bez powodu bowiem nagietek jest nazywany lekarskim. Przez wieki stosowany był w medycynie w leczeniu wielu dolegliwości, szczególnie tych dotyczących skóry. O korzystnych właściwościach nagietka pisali już starożytni medycy, np. Dioskurides, Teofrast i Pliniusz. Nie zapomniano o nim również w średniowieczu i w późniejszych epokach. Wspomina o nim także znany angielski botanik, zielarz i lekarz z XVII wieku, Nicholas Culpeper.

Roślina należy do rodziny Asteraceae (astrowate), tej samej, w której znajdziemy również arnikę górską, stokrotkę, rumianek, jeżówkę czy krwawnik. Przedstawiciele tej rodziny słyną z zawartości związków o działaniu między innymi przeciwzapalnym, wspomagającym odporność, przeciwdrobnoustrojowym, ułatwiającym gojenie oraz regulującym krwawienie.

Nagietek pochodzi z rejonów śródziemnomorskich, w których występuje w stanie dzikim. W wielu krajach, w tym w Polsce, jest uprawiany dla celów leczniczych oraz ozdobnych.

Rośliny, które leczą skórę

Nagietek lekarski – właściwości lecznicze

Jakie związki czynne są odpowiedzialne za działanie nagietka? Surowcem leczniczym są tu pojedyncze koszyczki kwiatów nagietka. Najważniejszymi związkami farmakologicznie czynnymi są:

• flawonoidy – i inne związki polifenolowe, odpowiedzialne głównie za działanie przeciwutleniające i przeciwzapalne surowca. Można tu wymienić między innymi kwercetynę i izoramnetynę
• saponiny triterpenowe
• alkohole triterpenowe
• fitosterole
• karotenoidy – w tym likopen i ksantofil, którym kwiaty zawdzięczają swoją piękną barwę
• olejek eteryczny
• sole manganu

W związku z obecnością powyższych składników chemicznych nagietek wykazuje następujące działanie lecznicze:

• łagodzi stany zapalne
• stymuluje gojenie i regenerację naskórka – wspomaga syntezę kolagenu w tkance łącznej podskórnej, przyspiesza wzrost i rozwój nowych komórek w procesie gojenia się ran i zmniejsza zapalenie
• działa przeciwbakteryjnie, przeciwwirusowo, przeciwgrzybiczo
• działa antyseptycznie – co przydaje się szczególnie w przypadku ran, ale także po ukąszeniu przez owady
• działa antyoksydacyjnie – co wiąże się z jego zdolnością do wymiatania wolnych rodników. Aktywność ta chroni komórki przed stresem oksydacyjnym oraz negatywnymi skutkami promieniowania, np. słonecznego lub takiego, który jest efektem różnego rodzaju naświetlania. Skutecznie niweluje skutki uszkodzenia skóry wskutek oparzeń lub napromieniowania
• wspomaga aktywność układu odpornościowego
• działa żółciopędnie i rozkurczowo – jako taki miał zastosowanie głównie w medycynie ludowej

Olej z nagietka na suchą skórę i blizny

W jakich sytuacjach warto sięgnąć po preparaty z nagietkiem?

Głównymi wskazaniami do zastosowania nagietka lekarskiego są następujące dolegliwości:

• stany zapalne skóry – w tym wszelkie zranienia, skaleczenia, stłuczenia, otarcia, siniaki, zadrapania, oparzenia. Wyciągi z nagietka, aplikowane na skórę w postaci maści, kremów czy okładów, znacząco przyspieszają gojenie się uszkodzonych tkanek, regenerację skóry i naskórka oraz zmniejszają stan zapalny
• wypryski na skórze – nagietek znalazł zastosowanie również w takich przypadłościach, jak różnego rodzaju egzemy, uczulenia oraz wysypki. Może być zalecany w przypadku np. pokrzywki, wysypki świetlnej (np. po nadmiernej ekspozycji na słońce), ospy wietrznej czy innych rozmaitych zmian skórnych
• ukąszenia i użądlenia przez owady – w których nagietek działa antyseptycznie, łagodząco i przeciwbakteryjnie
• opryszczka – w której nagietek przydaje się ze względu na swoje działanie gojące i łagodzące, lecz również przeciwwirusowe
• pęknięcia i przecięcia skóry – powstałe w wyniku zranienia, jak również takie, które pojawiły się w efekcie konkretnych przypadłości. Mowa tu np. o pieluszkowym zapaleniu skóry u niemowląt, pęknięciu brodawek sutkowych u kobiet karmiących piersią, ranach pooperacyjnych (w tym o nacięciu podczas porodu, poporodowym pęknięciu krocza lub ranie powstałej w efekcie cesarskiego cięcia). Po aplikacji maści nagietkowej na chore miejsca można zaobserwować szybsze gojenie się rany i wyraźne zmniejszenie zaczerwienienia i opuchlizny
• trądzik
• wrzody – zwłaszcza owrzodzenia żylne – zastosowanie preparatu z nagietkiem przyspiesza ich leczenie. Badania wskazują na to, że wyciąg z nagietka reguluje ekspresję pewnych białek, które pobudzają gojenie się ran i stymulują procesy naprawcze skóry i naskórka. Stwierdzono także, że codzienna aplikacja preparatów z nagietkiem ewidentnie przyczynia się do całkowitego zagojenia się owrzodzenia na stopach, wynikającego ze współistniejącej cukrzycy
• oparzenia – będące skutkiem promieniowania, zarówno słonecznego, jak i wszelkiego rodzaju radiacji, np. w przebiegu terapii onkologicznej. Preparaty z nagietka dają bardzo korzystne rezultaty u pacjentów z uszkodzeniami skóry po radioterapii. Przydają się także we wszelkich oparzeniach termicznych
• bakteryjne infekcje pochwy – aplikacja maści lub kremu z nagietka powoduje szybsze ustąpienie infekcji intymnej. Nagietek jest skuteczny również w przypadku grzybiczych zakażeń okolic intymnych. Wykazuje szczególną aktywność względem szczepu Candida. Może być więc stosowany nie tylko w kandydozach pochwy, lecz także w infekcjach grzybiczych, np. w jamie ustnej (aftach, wrzodach). Wynika to z działania przeciwdrobnoustrojowego surowca
• zapalenie dziąseł – wyciąg nagietkowy może się przydać również w leczeniu i profilaktyce schorzeń jamy ustnej. Wyraźnie łagodzi stany zapalne, działa przeciwbakteryjnie i pomaga utrzymać właściwą higienę jamy ustnej i dziąseł. Można go używać w formie płynu do płukania ust
• poprawa kondycji skóry – preparaty, zarówno lecznicze, jak i kosmetyczne, zawierające wyciąg z nagietka, wspomagają nawilżenie skóry, poprawiają jej elastyczność i jędrność oraz spowalniają procesy starzenia się komórek. Ponadto łagodzą efekty stresu oksydacyjnego i działają ochronnie na skórę. Olej z nagietka może pełnić nawet funkcję filtra przeciwsłonecznego o sile około 8 SPF
• regulacja cyklu menstruacyjnego – Calendula może być pomocna w przypadku skurczowych bólów miesiączkowych. Poza tym ma działanie wywołujące krwawienie miesięczne. Z tego powodu nie powinno jej się stosować w ciąży ze względu na ryzyko wystąpienia krwawienia i potencjalnego zagrożenia ciąży

Preparaty i kosmetyki z nagietka

Nagietek lekarski może być stosowany w postaci wyciągu, maści, kremów, spreju. Preparaty te są aplikowane bezpośrednio na skórę. Zewnętrznie można również stosować napar przyrządzony samodzielnie z suszonych kwiatów nagietka według przepisu:

2 g suszonego nagietka zalej 180 ml (3/4 szklanki) wrzącej wody, przykryj i zaparzaj przez około 5 minut. Następnie przecedź i pozostaw do ostudzenia. Tak przygotowanym naparem można płukać jamę ustną, gardło. Stosuje się też go do okładów na chorą skórę.

Ze względu na swoje działanie pielęgnujące, ochronne, regenerujące i nawilżające bywa często składnikiem wielu preparatów kosmetycznych. Znajdziemy go między innymi w tonikach do twarzy, kremach do twarzy i ciała, żelach i płynach do higieny intymnej, szamponach, mydłach, płynach do płukania jamy ustnej itp.

8 ziołowych płukanek do gardła i jamy ustnej

Czy można stosować nagietek w kuchni?

Kolorowe płatki nagietka lekarskiego to kwiaty jadalne. Można je spożywać na surowo lub ugotowane. Warto wykorzystać je do dekorowania różnych potraw, takich jak np. sałatki, salsa, quiche, a nawet zwykła jajecznica. Żółto-pomarańczowe konfetti przydaje daniom radości i ciepła oraz nadaje im niezwykle apetycznego wyglądu. Każdy kęs wydaje się rozświetlony słońcem.

Całe, ususzone kwiaty mogą być także dodawane do zup, zapiekanek, potrawek i wszelkich duszenin. Aby urozmaicić i ubarwić letnie przyjęcie, można zamrozić całe kwiaty nagietka w kostkach lodu i serwować je wrzucone do drinka lub napoju bezalkoholowego. Można również bez trudu przyrządzić herbatę z płatków nagietka.

Jak zrobić herbatę z nagietka?

Jeśli jesteśmy szczęśliwymi posiadaczami ogródka, możemy sami wyhodować kwiaty nagietka, po czym korzystać z ich dobroczynnych właściwości. Płatki z zerwanych koszyczków należy rozłożyć na papierze i ususzyć dokładnie w zacienionym miejscu. Herbatę z nagietka można przyrządzić również ze świeżych płatków.

Około dwie łyżeczki suszonych płatków nagietka umieszczamy w pojemniku (dzbanku) do zaparzania, zalewamy wrzącą wodą i parzymy pod przykryciem przez 10 minut. Przecedzamy i pijemy ciepły napar. W celu urozmaicenia smaku można do herbaty z nagietka dodać nieco cynamonu, wanilii lub miodu.

Czy nagietek może zaszkodzić?

Preparaty z nagietkiem, zarówno stosowane zewnętrznie, jak i doustnie, są bezpieczne dla większości osób i rzadko powodują jakiekolwiek działania niepożądane.

Należy jednak zachować szczególną ostrożność w czasie ciąży, w której stosowanie nagietka jest przeciwwskazane. W okresie karmienia piersią nie powinno się stosować nagietka wewnętrznie, w postaci naparu.

Ponadto u osób wrażliwych lub uczulonych na inne rośliny z rodziny astrowatych (np. na rumianek) nagietek również może spowodować reakcje alergiczne. W tym przypadku lepiej zrezygnować z jego stosowania, szczególnie wewnętrznie lub na uszkodzoną skórę.

W przypadku czekającego nas zabiegu lub operacji powinniśmy przestać stosować preparaty z nagietkiem na co najmniej 2 tygodnie przed przewidywanym terminem zabiegu. Może on bowiem wywołać nadmierną senność, jeśli połączy się go razem z innymi lekami stosowanymi podczas i po operacji.

Kataplazmy – terapia ciepłymi okładami

Nagietek w homeopatii

Nagietek lekarski stanowi również surowiec do wytwarzania homeopatycznej calendula officinalis. W homeopatii cieszy się dużą popularnością. Jest tu pomocny w podobnych sytuacjach jak w klasycznej fitoterapii. W przeciwieństwie jednak do tradycyjnych preparatów nagietkowych, homeopatyczna calendula nie powoduje działań niepożądanych, nie wchodzi w interakcje z innymi lekami i może być bezpiecznie stosowana w każdej grupie pacjentów, również w przypadku kobiet w ciąży i mam karmiących piersią oraz dzieci w każdym wieku. 

Homeopatyczna calendula officinalis może nas wspomóc w takich sytuacjach, jak:

• skaleczenia – powierzchniowe oraz głębsze
• rany – szarpane, rany z towarzyszącym uczuciem pieczenia, rany otwarte, ze stanem zapalnym, z zaczerwienieniem
• stany ropne
• krwawienie i ból w wyniku zranienia
• nadkażone owrzodzenia

Pomaga przyspieszyć granulację i gojenie się rany, zapobiegać zapaleniu i zakażeniom bakteryjnym oraz pobudzać regenerację uszkodzonej tkanki. 

Źródła:

1. Nicolaus, C., Junghanns, S., Hartmann, A., Murillo, R., Ganzera, M., Merfort, I. (2017). In vitro studies to evaluate the wound healing properties of Calendula officinalis extracts. Journal of Ethnopharmacology, 196, 94–103. Pobrano z: https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/27956358/
2. Lang, A. (2020). 7 potential benefits of calendula tea and extract. Pobrano z: https://www.healthline.com/nutrition/calendula-tea#2.-May-promote-wound-and-skin-ulcer-healing
3. Cerveroni, B. (2020). The health benefits of calendula. Pobrano z: https://www.verywellhealth.com/health-benefits-of-calendula-4582641
4. Blankespoor, J. (2012). Calendula’s herbal & edible uses: how to grow, gather, and prepare calendula as food and medicine. Pobrano z: https://chestnutherbs.com/calendula-sunshine-incarnate-an-edible-and-medicinal-flower/
5. Nartowska, J. (2011). Kwiat, który liczy dni… Panacea, 2(350), 5-7. Pobrano z: https://panacea.pl/articles.php?id=3501
6. Dinda, M., Mazumdar, S., Das, S., Ganguly, D., Dasgupta, U. B., Dutta, A., Jana, K., Karmakar, P. (2016). The water fraction of Calendula officinalis hydroethanol extract stimulates in vitro and in vivo proliferation of dermal fibroblasts in wound healing. Phytotherapy Research: PTR, 30(10), 1696–1707. Pobrano z: https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/27426257/
7. Buzzi, M., de Freitas, F., Winter, M. (2016). A prospective, descriptive study to assess the clinical benefits of using Calendula officinalis hydroglycolic extract for the topical treatment of diabetic foot ulcers. Ostomy/Wound Management, 62(3), 8–24. Pobrano z: https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26978856/
8. Gazim, Z. C., Rezende, C. M., Fraga, S. R., Svidzinski, T. I., Cortez, D. A. (2008). Antifungal activity of the essential oil from Calendula officinalis L. (asteraceae) growing in Brazil. Brazilian Journal of Microbiology 39(1), 61–63. Pobrano z: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3768360/
9. Demarque, D., Jouanny, J., Poitevin, B., Saint-Jean, Y. (2006). Homeopatyczna materia medica. Warszawa: Wydawnictwo PZWL.