Kortyzol – hormon stresu i… otyłości

Kortyzol – jak działa hormon stresu?

Kortyzol, zwany hormonem stresu, to jeden z najważniejszych hormonów w organizmie. Motywuje nas do działania. Zwiększa naszą czujność i pomaga w ułamku sekundy podjąć decyzję: walczyć czy uciekać? To właśnie jego obwinia się za długotrwały stres.

Kortyzol należy do grupy hormonów steroidowych, wytwarzanych z cholesterolu, podobnie jak hormony płciowe (testosteron, estrogeny czy progesteron).

Kortyzol jest wydzielany przez korę nadnerczy. Proces ten kontroluje podwzgórze i przysadka mózgowa. Najpierw podwzgórze wysyła sygnał (hormon CRH – kortykoliberynę) do przysadki mózgowej. Ta następnie wysyła posłańca (hormon ACTH – adrenokortykotropowy), który wpływa na korę nadnerczy, pobudzając wytwarzanie kortyzolu.

Gdy jego poziom jest już wystarczająco wysoki, następuje zwrotne zahamowanie działania przysadki. Przestaje ona pobudzać korę nadnerczy i poziom kortyzolu nie podwyższa się. Dzięki temu możliwe jest utrzymanie w organizmie wewnętrznej równowagi. Ma to kluczowe znaczenie dla zdrowia.

Kortyzol pełni w organizmie wiele ważnych funkcji:

• pobudza do działania
• zwiększa poziom glukozy we krwi, dzięki czemu uruchamia rezerwy energetyczne potrzebne choćby do pracy mięśni
• podnosi ciśnienie tętnicze krwi, co powoduje lepsze ukrwienie i dotlenienie mięśni, także mięśnia sercowego – mogą one wówczas pracować dłużej i bardziej efektywnie
• nasila rozkład białek – w razie potrzeby proteiny mogą być dodatkowym źródłem energii
• zwiększa lipolizę, czyli rozkład tłuszczów, które także służą jako źródło energii
• uwalnia wapń z kości, by wykorzystać go do pracy mięśni
• działa przeciwzapalnie i łagodzi objawy alergii
• powoduje zwiększone wydzielanie potasu i zatrzymuje sód w ciele
• wzmaga wydzielanie soków żołądkowych i pobudza trawienie

Warto wiedzieć!

 

Kortyzol jest naturalnym wzorcem dla leków stosowanych w leczeniu astmy. Glikokortykosteroidy, potocznie nazywane sterydami, są bowiem pochodną chemiczną naturalnego kortyzolu. Leki te mają silne działanie przeciwzapalne, zmniejszają napięcie mięśni i obrzęk błony śluzowej, a także zmniejszają zdolność oskrzeli do reagowania skurczem na alergeny oraz poprawiają czynność płuc.

Kortyzol – normy

U zdrowych osób poziom kortyzolu jest zmienny. Najwyższą wartość osiąga po przebudzeniu (ok. 8 rano) i wynosi 8–25 ug/dl. Dzięki temu o tej porze mamy najwięcej energii do działania.

Kolejne, już nieco mniejsze skoki kortyzolu występują ok. godziny 12 (4–20 ug/dl) i 18 (2–9 ug/dl). Potem poziom kortyzolu stopniowo spada, osiągając najniższą wartość około północy (0–5 ug/dl).

Kortyzol – badanie

Poziom kortyzolu oznacza się w surowicy krwi i w moczu.

1. Badanie kortyzolu z krwi najlepiej zrobić rano, na czczo, po dobrze przespanej nocy.
2. Badanie kortyzolu w moczu polega na oddaniu do analizy próbki moczu zebranej w czasie 24 godzin, począwszy od rana.

Badania wykonuje się przy podejrzeniu zaburzeń wydzielania hormonu, przy jego nadmiarze i niedoborach.

Jak radzić sobie ze stresem?

Nadmiar kortyzolu – hiperkortyzolemia

Kortyzol bywa nazywany cichym zabójcą. Nic dziwnego!

Czym grozi zbyt wysoki poziom hormonu stresu?

Nadmiar kortyzolu, czyli hiperkortyzolemia, może powodować:

• długotrwałe podwyższenie poziomu glukozy we krwi, co prowadzi do insulinooporności i cukrzycy
• nadciśnienie, które zwiększa ryzyko chorób serca i układu krążenia
• nadmierny rozkład białek, a przez to utratę masy mięśniowej (mięśnie są zbudowane głównie z białek)
• zmniejszenie zdolności organizmu do wykorzystywania leptyny (hormonu sytości). Organizm nie odbiera wówczas sygnałów o tym, że jest nasycony (efektem jest przejadanie się i podjadanie niezdrowych przekąsek)
• spowalnianie metabolizmu, przybieranie na wadze i otyłość
• zwiększone ryzyko osteoporozy. Nadmiar kortyzolu prowadzi do odwapniania kości i zmniejszenia ich masy. W efekcie kości są osłabione i bardziej podatne na złamania
• osłabienie tkanki łącznej w skórze i mięśniach, co sprawia, że szybciej pojawiają się zmarszczki, a skóra szybciej się starzeje
• bezsenność, co oznacza poranne zmęczenie, obniżony nastrój i apatię w ciągu dnia
• osłabienie odporności, co zwiększa podatność na infekcje
• zatrzymywanie sodu i wody w organizmie, co sprzyja obrzękom
• problemy z pamięcią i koncentracją
• depresję

Objawy nadmiaru kortyzolu

O nadmiarze kortyzolu może świadczyć:

• odkładanie tkanki tłuszczowej w okolicy twarzy, szyi oraz tułowia
• przybieranie na wadze
• osłabienie
• bóle i zawroty głowy
• rozdrażnienie i zmienność nastroju
• depresja
• bezsenność
• u kobiet zaburzenia miesiączkowania
• u mężczyzn osłabienie libido
• zwiększone pragnienie i oddawanie dużych ilości moczu, które może być konsekwencją podwyższonego poziomu glukozy we krwi

Kto jest narażony na nadmiar kortyzolu?

Na nadmiar kortyzolu najbardziej narażone są osoby:

• żyjące w ciągłym napięciu i stresie
• borykające się z przewlekłą bezsennością
• trenujące zbyt długo i bardzo intensywnie, bez odpowiedniej regeneracji po treningu
• narzekające na przewlekłe bóle i kontuzje
• długotrwale zażywające leki sterydowe, np. przy chorobach reumatycznych
• osoby pijące bardzo dużo kawy, palące papierosy oraz nadużywające substancji pobudzających
• cierpiące na anoreksję lub odchudzające się za pomocą zbyt rygorystycznych diet bądź głodówek

Jak obniżyć poziom kortyzolu?

Leczenie zaburzeń poziomu kortyzolu zależy bezpośrednio od przyczyny, która je wywołuje. Zaleca się farmakoterapię, niekiedy konieczny jest zabieg chirurgiczny (np. wycięcie guza, jeśli jest on przyczyną wzrostu stężenia hormonu).

Pomocne w leczeniu jest także:

• unikanie silnych stresów
• odpoczynek i relaks: muzykoterapia, joga, spacery, spotkania z przyjaciółmi, medytacja
• stosowanie uspokajających ziołowych naparów, np. z melisy
• regularny, umiarkowany wysiłek fizyczny
• zdrowy sen – co najmniej 7–8 godzin
• picie dużej ilości, co najmniej 1,5–2 litrów, niesłodkich płynów w ciągu dnia
• unikanie produktów bogatych w cukry proste (ciasta, ciastka, słodycze)
• dieta bogata w świeże warzywa i owoce

Dieta na stres – co powinny jeść osoby zestresowane?

Niedobór kortyzolu – hipokortyzolemia

Groźny dla zdrowia jest nie tylko nadmiar, ale też niedobór kortyzolu – hipokortyzolemia. To efekt niedoczynności kory nadnerczy, czyli choroby Addisona. Dolegliwość występuje u 40 do 110 osób na milion, a jej najczęstszą przyczyną jest autoimmunologiczne zapalenie kory nadnerczy.

Niedobory kortyzolu mogą być także spowodowane:

• przebytymi zakażeniami
• ciężkimi urazami
• chronicznym stresem

Dlaczego? Organizm w pewnym momencie „poddaje się”. Ciągle pobudzane nadnercza nie są już w stanie wytwarzać większych ilości kortyzolu. Powoduje to zaburzenia w wydzielaniu hormonu stresu.

Objawy niedoboru hormonu stresu

Jedną z pierwszych oznak nieprawidłowości jest brak energii w ciągu dnia (zwłaszcza rano). Ale nie tylko.

O niedoborze kortyzolu może świadczyć:

• chęć spożywania słonych pokarmów
• bóle brzucha, nudności, wymioty
• niskie ciśnienie tętnicze, zasłabnięcia przy szybkim wstawaniu z pozycji leżącej
• obniżony poziom glukozy we krwi (hipoglikemia)
• zmniejszony poziom sodu i zwiększony poziom potasu we krwi
• ściemnienie skóry (charakterystyczne dla choroby Addisona) lub blada skóra
• pojawianie się przebarwień na skórze, zwłaszcza w okolicach narażonych na działanie promieni słonecznych, np. na łokciach, grzbietach rąk
• brak apetytu i chudnięcie
• bóle mięśni i stawów
• luźne stolce