Smog w Polsce – czym nam grozi?

Smog nie tylko w Krakowie i na Śląsku

Informacje, że i w Polsce – głównie na Górnym Śląsku i w Krakowie – powietrze przekracza dopuszczalne normy, owszem pojawiały się, ale uważaliśmy, że to nic dziwnego, bo przecież właśnie tam zlokalizowane są kopalnie i liczne zakłady przemysłowe. Tymczasem okazało się, że smog w Polsce, czyli poziom zanieczyszczenia powietrza i jego zasięg są znacznie większe niż przypuszczaliśmy. Tak naprawdę były takie już dużo wcześniej, tylko my nie byliśmy tego świadomi. Czy smog to zjawisko groźne dla naszego zdrowia? Jak powinniśmy się przed nim chronić?

Smog zaistniał na dobre w świadomości mieszkańców naszego kraju i stał się faktem medialnym dopiero styczniu 2017 roku, kiedy to w wielu rejonach Polski, mieliśmy do czynienia z wyjątkowym stężeniem zanieczyszczeń powietrza. Gęsta, szara mgła oraz duszące powietrze utrudniające oddychanie i powodujące drapanie w gardle pojawiły się wówczas nie tylko w Krakowie i na Śląsku, gdzie od lat były powszechnie znanym zjawiskiem, ale także w Warszawie, małych miejscowościach, a nawet uzdrowiskach, których nikt nawet nie podejrzewał o tak fatalny stan powietrza.

Nic dziwnego, że doniesienia o znacznie przekroczonych normach zanieczyszczeń oraz dolegliwości z tym związane wzbudziły zaniepokojenie dużej części społeczeństwa i wpłynęły na wzrost zainteresowania mediów jakością powietrza, którym oddychamy.

Od tego czasu o smogu mówi się i pisze w naszym kraju właściwie non stop, stan zanieczyszczenia powietrza jest monitorowany, a jego wyniki są powszechnie dostępne w internecie lub w aplikacjach na smartfony. Wśród zalewu informacji jest jednak wiele sprzeczności. Aktywiści i część ekspertów alarmują, że sytuacja jest bardzo groźna, z kolei inni problem bagatelizują.

Mieszkańcy są zdezorientowani – niektórzy zaopatrują się w maski antysmogowe, domowe oczyszczacze powietrza i w dni o dużym stężeniu zanieczyszczeń nie wychodzą z domu, inni zaś uważają, że problem jest rozdmuchany i nie robią nic. Aby ocenić stopień zagrożenia i móc chronić się przed skutkami zanieczyszczenia warto wcześniej poznać „przeciwnika”, tym bardziej, że na szybkie „odgórne” rozwiązanie problemu raczej nie możemy liczyć.

Jakość powietrza w Polsce. Raport Polskiego Alarmu Smogowego

Co to jest smog?

Słowo „smog” powstało na początku XX wieku w wyniku kompilacji dwóch angielskich wyrazów – „smoke” czyli dym i „fog” czyli mgła. Słowo smog określa zjawisko, które powstaje z połączenia zanieczyszczenia powietrza ze specyficznymi warunkami atmosferycznymi. Jakie to warunki? Powstawaniu smogu sprzyjają przede wszystkim:

• brak wiatru lub słaby wiatr
• brak opadów atmosferycznych
• duże nasłonecznienie i wysoka temperatura
• niska temperatura, wywołująca konieczność ogrzewania mieszkań i domów

Ten ostatni warunek tłumaczy, dlaczego ze zjawiskiem smogu mamy najczęściej do czynienia w okresie jesienno-zimowym w naszym kraju. Do tych czynników należy jeszcze dodać wyż atmosferyczny, który blokuje wznoszenie się powietrza i powoduje utrzymywanie się zanieczyszczeń przy powierzchni ziemi. 

Smog jest widoczny gołym okiem, z wyglądu przypomina mgłę. Oddychanie nim sprawia trudność, powoduje kłucie i ucisk w klatce piersiowej, drapanie w gardle i wiele innych dolegliwości, które mają wpływ na nasze samopoczucie i zdrowie.

Smog – z czego się składa i skąd się bierze?

Smog nie ma stałego składu. Różni się on w zależności od  miejsca i warunków powstania oraz rodzaju zanieczyszczeń wytwarzanych przez człowieka. Wśród związków chemicznych, które najczęściej przenikają do atmosfery i składają się na smog są:

• dwutlenek siarki (SO)
• dwutlenek azotu (NO₂)
• tlenek węgla (CO)
• benzen (C₆H₆)
• ozon (O₃)
• pył drobny PM10 (o średnicy do 10µm)
• pył drobny PM2,5 (o średnicy do 2,5 µm)
• metale ciężkie: ołów (Pb), arsen (As), nikiel (Ni), kadm (Cd)
• wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne, głównie benzo(a)piren

Rodzaje smogu

W zależności od wspomnianych wyżej uwarunkowań wyróżnia się dwa rodzaje smogu, w których skład i proporcje związków chemicznych znacznie się od siebie różnią:

1. smog klasyczny, zwany także londyńskim lub kwaśnym, występuje od listopada do lutego w umiarkowanej strefie klimatycznej, w której zimą domy ogrzewane są węglem i innymi paliwami stałymi. Najwięcej jest w nim dwutlenku siarki, tlenku azotu i węgla, sadzy oraz pyłów zawieszonych
2. smog fotochemiczny, zwany także smogiem typu Los Angeles lub fotosmogiem, występuje przede wszystkim w strefach subtropikalnych, w miastach o gęstej zabudowie i dużym natężeniu ruchu, pojawia się w miesiącach letnich, podczas bezwietrznych dni. Dominują w nim węglowodory, tlenki węgla i azotu. Powstaje na skutek reakcji zachodzących między tlenkami azotu i węglowodorami, pochodzącymi ze spalin samochodowych, a światłem słonecznym. Produktem tych reakcji są silne utleniacze, m.in. bardzo szkodliwy dla ludzi ozon i formaldehyd.

Głównymi przyczynami smogu londyńskiego jest ogrzewanie domów jednorodzinnych i starych kamienic instalacjami grzewczymi starego typu, tzw. kopciuchami, czyli piecami i kotłami górnego spalania, w których da się spalić wszystko, włącznie z trującymi śmieciami. Istotny wpływ ma także transport samochodowy i kolejowy, natomiast, co ciekawe, stosunkowo nieduży wpływ na ten rodzaj zanieczyszczenia powietrza wywierają zakłady przemysłowe. Z kolei źródłem smogu fotochemicznego są głównie spaliny samochodowe.

Smog naprawdę szkodzi dzieciom

Smog w Polsce – rodzaje i normy

O tym, że smog jest poważnym problemem w naszym kraju, którego nie możemy dłużej bagatelizować, świadczy wydany w lutym 2018 roku wyrok Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości w Luksemburgu. Zarzuca się w nim Polsce złamanie prawa unijnego poprzez dopuszczanie do przekraczania w sposób ciągły w latach 2007-2015 norm stężenia pyłów PM10 i opieszałość we wdrażaniu postępowania naprawczego.

Nie oznacza to jeszcze nałożenia na nasz kraj kar finansowych, ale jeśli nie podejmiemy działań zmierzających do poprawy jakości powietrza, Komisja Europejska może wnieść przeciwko nam nową skargę i domagać się kar finansowych w wysokości nawet 4 mld zł.

W Polsce występuje przede wszystkim smog typu londyńskiego. Jednak w Krakowie, Warszawie, Katowicach i Wrocławiu, coraz częściej w okresie letnim pojawia się także smog typu LA. Z najnowszego raportu Światowej Organizacji Zdrowia WHO z maja 2018 roku wynika, że powietrze w polskich miastach należy do najbardziej zanieczyszczonych w Europie. Wśród 50 miast, w których  znacznie przekroczone zostały dopuszczalne normy pyłów PM2,5 w metrze sześciennym aż 36 pochodzi z Polski, w pierwszej dziesiątce jest ich aż 7.

Dopuszczalne normy pyłów PM10 i PM2,5

Według norm europejskich, zawartych w dyrektywie UE 2008/50/WE, które obowiązują także w Polsce:

• norma średniego 24-godzinnego stężenia pyłu PM10 wynosi 50 µg/m³  – dopuszczalna liczba dni w roku o takim stężeniu to 35
• norma średniego rocznego stężenia pyłu PM10 wynosi 40 µg/m³
• norma średniego 24-godzinnego stężenia pyłu PM2,5  – nie określono
• norma średniego rocznego stężenia pyłu PM2,5 wynosi 25 µg/m³

Według zaleceń Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), które nie mają jednak mocy prawnej:

• norma średniego 24-godz. stężenia pyłu PM10 wynosi 50 µg/m³
• norma średniego rocznego stężenia pyłu PM10 wynosi 20 µg/m³
• norma średniego 24-godz. stężenia pyłu PM2,5: wynosi 25 µg/m³
• norma średniego rocznego stężenia pyłu PM2,5 wynosi 10 µg/m³

Smog w Polsce – kiedy się pojawił i dlaczego?

Smog w Polsce nie pojawił się w styczniu 2017 roku. Był u nas znacznie wcześniej, na pewno w latach 80. XX wieku, kiedy z rozmachem działały jeszcze PRL-wskie zakłady przemysłowe. Można przypuszczać, że stężenia pyłu zawieszonego i wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych były wtedy również bardzo wysokie, ale trudno je porównać z obecnymi ze względu na odmienny sposób pomiarów – wówczas grube i drobne frakcje pyłu zawieszonego mierzone były razem.

– Pod koniec lat 90. XX wieku stan powietrza był znacznie lepszy niż dekadę wcześniej – wyjaśnia dr Jakub Jętrak, członek Polskiego Alarmu Smogowego na łamach portalu SmogLab.pl. Z jakiego powodu?

Otóż po transformacji ustrojowej przemysł w Polsce częściowo upadł, a częściowo musiał się dostosować do regulacji unijnych. Ponowne pogorszenie stanu powietrza nastąpiło na początku XXI wieku. Jak zauważa dr Jakub Jętrak, „miała wtedy miejsce seria bardzo niefortunnych dla jakości powietrza zdarzeń”. Mianowicie zdrożały gaz i olej opałowy, więc wiele osób wróciło do ogrzewania węglowego. Wzrosła liczba osób budujących własne domy, ale źródłem ich ogrzewania pozostały kotły węglowe.

Poza tym zniesiono normy jakości dla węgla, czego skutki odczuwamy do tej pory oraz zaczęto masowo sprowadzać z zagranicy (głównie z Niemiec) używane auta z silnikami Diesla, emitującymi szczególnie dużo zanieczyszczeń.

Kwiaty do sypialni – jakie rośliny oczyszczające powietrze warto postawić przy łóżku?

Czym charakteryzuje się smog?

Za smog w skali kraju w największym stopniu odpowiedzialna jest tzw. niska emisja, czyli zanieczyszczenie powietrza rakotwórczym pyłem PM10, który wytwarzany jest przez przestarzałe piece ogrzewające domy jednorodzinne.

Piece te, zwane „kopciuchami”, nie filtrują szkodliwych substancji powstających w wyniku spalania w nich niskiej jakości węgla i drewna, a nawet śmieci. Wymiana “kopciuchów” na nowoczesne piece, które nie zanieczyszczają środowiska  z pewnością poprawiłaby stan naszego powietrza, jest to jednak proces kosztowny i z tego względu trudny do przeprowadzenia.

Ochrona przed smogiem – tanie i skuteczne filtry polskich naukowców

Rozwiązaniem problemu niskiej emisji być może staną się specjalne elektrostatyczne filtry do przestarzałych pieców skonstruowane przez polskich naukowców. Potrafią one wyłapywać emitowane zanieczyszczenia ze skutecznością powyżej 95 proc, czyli taką samą jak nowoczesny piec. Co więcej ich cena jest bardzo przystępna i wynosi ok. 2 tys. zł.

Możliwości filtrów zostały już zaprezentowane przedstawicielom rządu. Pilotażowo naukowcy wdrażają je w wybranych gminach. – Jest to rozwiązanie na już, na teraz, bo te filtry są bardzo tanie i łatwo je zainstalować – przekonuje Jan Kiciński z Instytutu Maszyn Przepływowych PAN. Zwraca on też uwagę, iż ludziom, którzy są nieufni i się boją zmian, łatwiej będzie zaakceptować tego rodzaju filtr niż nowy piec.

Według raportu „Ochrona powietrza przed zanieczyszczeniami” przygotowanego w 2014 roku przez Najwyższą Izbę Kontroli, niska emisja odpowiada aż za 82-92,8 proc. zanieczyszczeń powietrza, transport za 5,4-7 proc., zaś przemysł jedynie za 1,8-9 proc. Są to jednak dane uśrednione dla całego kraju i nie mogą być traktowane jako w pełni miarodajnie dla konkretnych miejscowości – smog ma bowiem charakter lokalny, wpływ na poziom zanieczyszczeń uzależniony także jest od warunków geograficznych, rodzaju zabudowy, sąsiedztwa zakładów przemysłowych itp.

W przypadku Krakowa, do tych ogólnopolskich czynników odpowiedzialnych za występowanie smogu, należy dodać m.in. nieprzemyślane zabudowanie korytarzy powietrznych, które odprowadzały zanieczyszczone powietrze i umożliwiały dopływ świeżego oraz niekorzystne położenie w dolinie Wisły i otoczenie z trzech stron wzniesieniami, powodującymi utrzymywanie smogu nad miastem.

Jak smog wpływa na nasze zdrowie?

Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) uznała zanieczyszczenie powietrza za najpoważniejsze środowiskowe zagrożenie zdrowia we współczesnym świecie. Jej zdaniem najbardziej szkodliwy dla ludzi jest pył zawieszony (PM10 i PM2,5), dwutlenek azotu (NO2), dwutlenek siarki (SO2) i ozon w warstwie przyziemnej (O3).

Dlaczego pył zawieszony jest tak groźny?

– Pył zawieszony nie śmierdzi, często w ogóle go nie widać. Jednak wnika on w górne i dolne drogi oddechowe i na każdym poziomie drażni błonę śluzową i powoduje stan zapalny, wywołuje także katar i kaszel, a zatem objawy podobne do przeziębienia, często mylone z infekcjami – wyjaśnia dr Piotr Dąbrowiecki, alergolog z Wojskowego Instytutu Medycznego, prezes Polskiej Federacji Stowarzyszeń Chorych na Astmę, Alergię i POChP.

Za szczególnie groźne skutki zanieczyszczenia powietrza dla zdrowia odpowiada pył PM2,5, ponieważ ze względu na bardzo małe rozmiary – średnica jego cząsteczki to 1/30 średnicy ludzkiego włosa – nie jest on wydalany z układu oddechowego tylko kumuluje się w płucach i przenika do układu krwionośnego. Stamtąd zaś dociera do wszystkich narządów naszego organizmu niosąc „zawieszone” na nim niezwykle groźne dla nas toksyczne substancje, takie jak wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (w tym benzo(a)piren) oraz równie szkodliwe metale ciężkie.

PM10 ze względu na nieco większe rozmiary niż PM2,5 nie jest akumulowany w płucach, jednak może osadzać się w górnym odcinku dróg oddechowych, powodując przede wszystkim choroby układu oddechowego takie jak:

• astma
• napadowy kaszel
• przewlekła obutracyjna choroba płuc

Zwiększa także ryzyko wystąpienia zawału serca i udaru mózgu.

Działanie PM10 oraz PM2,5 można porównać do bomby zegarowej z opóźnionym zapłonem oraz działania nikotyny na nasz organizm – oddychając skarżonym powietrzem, każdy z nas dziennie może nieświadomie „wypalać” nawet kilkanaście papierosów.

Lista chorób, do których prowadzi długotrwałe narażenie na smog jest długa, znajdują się na niej także:

• nowotwory
• choroby układu krążenia
• układu nerwowego
• alergie
• bezpłodność
• stany depresyjne
• problemy z pamięcią i koncentracją

Zbyt duże zanieczyszczenie powietrza przyczynia się także do skrócenia długości życia.

Zatrważająca statystyka

Według danych Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) i Europejskiej Agencji Środowiska zanieczyszczone powietrze powoduje na świecie ok. 7 milionów przedwczesnych zgonów rocznie. W  krajach europejskich z tego powodu przedwcześnie umiera 400 tys. osób. W Polsce, według danych WHO, umiera prawie 50 tys. osób rocznie, zaś według danych polskiego ministerstwa przedsiębiorczości 19 tys. osób rocznie.

Jaki wpływ na zdrowie ma powietrze, którym oddychamy?

Kto jest najbardziej narażony na smog?

Toksyczne powietrze szkodzi nam wszystkim, ale grupami szczególnie narażonymi na jego działanie są według autorów opracowania „Wpływ zanieczyszczeń powietrza na zdrowie”:

• dzieci
• ludzie starsi
• osoby z chorobami układu krążenia i oddechowego
• cukrzycą
• otyłością
• osoby o niskim statusie socjoekonomicznym

Zanieczyszczone powietrze jest wyjątkowo niebezpieczne dla noworodków i płodów. Przeprowadzone badania wskazują, że na terenach z utrzymującym się przez dłuższy czas smogiem, częściej rodzą się dzieci z niższą masą urodzeniową, a nawet niższym ilorazem inteligencji, niż dzieci urodzone w rejonach z czystym powietrzem.

Sposób, w jaki smog wpływa na zdrowie człowieka zależy od:

• stężenia szkodliwych substancji w powietrzu
• długości ekspozycji na zanieczyszczenia
• odporności organizmu
• wieku
• współwystępujących chorób

Źródła:

1. www.krakowskialarmsmogowy.pl
2. www.polskialarmsmogowy.pl
3. www.smoglab.pl
4. https://airly.eu
5. smogwawelski.org
6. „Wpływ zanieczyszczeń powietrza na zdrowie”, aut. dr Jakub Jędrak, prof. Ewa Konduracka, dr hab. Artur Badyda oraz dr med. Piotr Dąbrowiecki, wyd. przez stowarzyszenie Krakowski Alarm Smogowy
7. Raport „Ochrona powietrza przed zanieczyszczeniami”, Najwyższa Izba Kontroli
8. Poradnik dla konsumentów „Na co zwrócić uwagę podczas kupowania półmasek filtracyjnych”, UOKiK, 2017 rok