Spis treści
Co to jest jet lag?
Jet lag jest zjawiskiem fizjologicznym, które wynika z narażenia naszego organizmu na zaburzenie rytmu dobowego wskutek przebycia dalekiej podróży. Dotyczy ono właściwie tylko podróży samolotami odrzutowymi, które w krótkim czasie potrafią przenieść nas nawet na drugi koniec świata.
Stąd też wzięła się nazwa dolegliwości, bowiem „jet” oznacza z angielskiego „odrzutowiec”, a „lag” można przetłumaczyć jako „zostawać w tyle”. Istnieje, co prawda, polskie określenie tej przypadłości i brzmi ono: „zespół nagłej zmiany strefy czasowej”, lecz w powszechnym użytku spotykana jest krótsza i łatwiejsza do zapamiętania nazwa angielska. Pierwotnie jet lag był kwalifikowany jako „zaburzenia snu w rytmie dobowym”.
Z czego wynika zespół nagłej zmiany strefy czasowej?
Przed erą samolotów odrzutowych taka dolegliwość jak jet lag w ogóle nie istniała, ponieważ żaden inny środek lokomocji nie był w stanie przenieść nas tak szybko w inne miejsce, aby w istotny sposób zaburzyło to nasze funkcje fizjologiczne i negatywnie wpłynęło na samopoczucie.
Na uwagę zasługuje fakt, że jet lag przytrafia się tylko osobom podróżującym ze wschodu na zachód lub odwrotnie, czyli w systemie transpołudnikowym. Nie będą się skarżyli na niego pasażerowie lecący z Europy do Afryki południowej, pomimo że lot trwa wiele godzin.
Zaburzenie to wiąże się bowiem ze zmianą stref czasowych i zakłóceniem rytmu dobowego, podlegającemu wpływowi światła (słońca) na nasz organizm. Dlatego tylko trasy przecinające południki skutkują taką przypadłością.
Mówi się, że lepiej jest podróżować ze wschodu na zachód niż odwrotnie, gdyż jeśli lecimy w kierunku wschodnim, mamy subiektywne odczucie krótszego dnia, niż gdybyśmy przemierzali świat w stronę zachodu. Intensywność odczuwania objawów jet lagu jest jednak zróżnicowana u różnych osób i zależy od indywidualnego sposobu reagowania.
Bardziej podatne na tę dolegliwość są zazwyczaj osoby starsze oraz te, które ogólnie mają problemy z zasypianiem. Bardziej narażeni na jet lag są ci, którzy często podróżują oraz wykonują zawód związany z nieustannym przemieszczaniem się (piloci, stewardessy, przewodnicy dalekich wycieczek, biznesmeni). Niekiedy jednak te właśnie osoby – być może ze względu na przyzwyczajenie organizmu – łatwiej dostosowują się do ciągłych zmian. Zaś ci, którzy mają na co dzień uregulowany cykl dobowy i żyją stale w uporządkowanym rytmie, bywa że znacznie gorzej znoszą dalekie loty.
Zaburzenia rytmu dobowego dotyczą jednak także osób, które nie podróżują, lecz ze względu na charakter swojej pracy, mają rozregulowany tryb zasypiania, np. osoby pracujące na zmiany, czy pełniące często nocne dyżury (lekarze, pielęgniarki, strażacy). Wynika to bowiem z ludzkiej fizjologii.
Jet lag a chronobiologia
Jest lag jest problemem natury chronobiologicznej. Chronobiologia jest nauką, zajmującą się badaniem rytmów biologicznych, czyli zjawisk cyklicznych zachodzących w organizmie żywym pod wpływem czynników zewnętrznych, w tym następowania po sobie światła i ciemności.
Podczas podróżowania przez szereg stref czasowych nasz zegar dobowy ulega desynchronizacji z czasem, w którym przybyliśmy na miejsce przeznaczenia, ponieważ doświadcza znacznych różnic w ilości światła i ciemności, do których normalnie jest przyzwyczajony.
Na co dzień te właśnie relacje pomiędzy ilością dnia i nocy regulują nasze wzorce zachowań i dyktują ciału porę właściwą na jedzenie, spanie, wydzielanie hormonów związanych z naturalnym cyklem dnia i nocy (melatonina, kortyzol), wahania temperatury ciała i wiele innych funkcji. Dotychczasowe wzorce nie zgadzają się ze środowiskiem zewnętrznym i tym, do czego aktualnie nasze ciało musi się przystosować, np. zamiast iść spać, jedziemy na wycieczkę lub jemy obiad.
Dopóki organizm nie przystosuje się do nowych warunków otoczenia i nie zaakceptuje nowego rytmu dobowego, pozostajemy pod wpływem jet lagu. U niektórych może to trwać nawet do kilku dni (zależy też od ilości przekroczonych stref czasowych), u innych bywa niezauważalne lub szybko przemija.
Ośrodki odpowiedzialne za regulację rytmu dobowego człowieka zlokalizowane są w mózgu, w strukturach znanych jako jądra nadskrzyżowaniowe w podwzgórzu. W organizmie ssaków stanowią one nadrzędny zegar biologiczny. Wysyłają sygnały do wszystkich tkanek obwodowych, synchronizują pracę całego ustroju i koordynują informacje pochodzące ze środowiska zewnętrznego.
Działanie jąder nadskrzyżowaniowych jest efektem odpowiedzi na ilość światła docierającego do nich z siatkówki oka. Zatem osoby przemierzające kilka stref czasowych dostosowują w końcu swój rytm zasypiania i budzenia do ilości światła zewnętrznego, aczkolwiek ich mięśnie szkieletowe, wątroba, płuca i inne narządy będą się adaptowały do nowego cyklu z różną szybkością. To tłumaczy mechanizm powstawania jet lagu i indywidualne różnice w sposobie reagowania na zmiany rytmów dobowych.
Jet lag a homeostaza
Podstawową przyczyną jet lagu jest zaburzenie ogólnej homeostazy organizmu. Homeostaza polega na zdolności utrzymywania stabilności środowiska wewnętrznego organizmu oraz na zachowaniu tej równowagi, pomimo zmieniających się warunków zewnętrznych.
W trakcie dalekich wojaży procesy uzależnione od rytmu dobowego ulegają rozregulowaniu i zakłóceniu, w tym metabolizm, wydzielanie hormonów, funkcje różnych narządów i układów. Dlatego w trakcie dalekich podróży przytrafiają się nam dolegliwości, które często tłumaczymy „różnicami w klimacie”.
U kobiet przesuwa się miesiączka albo też bywa bardziej lub mniej nasilona, cierpimy na rozmaite dolegliwości trawienne, dopada nas biegunka podróżnych lub – jakże częste u kobiet – zaparcia związane z podróżą. Odczuwamy wzmożone zmęczenie, pomimo że jesteśmy na urlopie, a wieczorem z kolei nie możemy zasnąć…
Bo przecież nie tylko różnica czasu wpływa na nasze samopoczucie. Wyraźnie odczuwamy odmienny klimat, pogodę, jedzenie, wodę. Jet lag to nie tylko zakłócenie zasypiania. To ogólne zaburzenie równowagi i metabolizmu organizmu.
Na szczęście, stałe i fizjologiczne dążenie organizmu do homeostazy, czyli uruchomienia naturalnych mechanizmów adaptacyjnych, sprawia że potrafimy poradzić sobie z jet lagiem w stosunkowo krótkim czasie i przykre objawy ustępują samoistnie.
