Paulina – 10 lat, 157 cm wzrostu, waga 80 kg, cierpi na chorobę Hashimoto. Filip – 9 lat, przy 150 cm wzrostu waży 60 kg, ma nadciśnienie. Kacper – 14 lat, 181 cm wzrostu i 105 kg wagi, ma podwyższony cholesterol. To tylko kilka przykładów dzieci, które ostatnio trafiły do gabinetu dietetyka. Wszystkie cierpią na otyłość, uznawaną za chorobę cywilizacyjną XXI wieku.
Otyłość to przewlekłe zaburzenie, które wynika z tego, że dostarczamy do organizmu więcej energii (pożywienia), niż jesteśmy w stanie zużyć. Nadwyżka energii, jaka wówczas powstaje, jest szybko odkładana w komórkach tłuszczowych, czyli adipocytach. Powoduje to otłuszczenie ciała. Co ciekawe, u otyłych dzieci wzrasta nie tylko wielkość pojedynczych komórek tłuszczowych, ale przede wszystkim ich ilość – i to nieodwracalnie. Gdy dziecko schudnie, komórki tłuszczowe pozostają, tylko się zmniejszając.
Jak nastolatki radzą sobie z izolacją w trakcie pandemii COVID-19?
Spis treści
Otyłość u dzieci w Polsce
Nie ulega wątpliwości, że otyłość u dzieci to naprawdę poważny problem. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) szacuje, że obecnie na świecie jest aż 41 milionów otyłych dzieci. A w Polsce? Nie jest lepiej, bo jak twierdzą eksperci, polskie dzieci tyją najszybciej w Europie.
- Badania PITNUTS z 2016 roku wykazały, że ok. 10 proc. dzieci w wieku od 1. roku do 3 lat ma nadwagę lub otyłość.
- Badanie COSI z roku 2016 pokazało, że problem nadwagi i otyłości dotyczy niemal co trzeciego 8-latka.
- Według badań prowadzonych przez Instytut Żywności i Żywienia wśród uczniów szkół podstawowych i gimnazjów (10–16 lat) problem nadmiernej wagi dotyczy co piątego ucznia. Występuje częściej u chłopców niż u dziewcząt.
- Badania z 2018 r. wskazują, że nadmierna masa ciała występuje u 29,7 proc. chłopców i 14,3 proc. dziewcząt.
- W latach 2014–2018 odsetek młodzieży z nadmierną masą ciała wzrósł z 19,9 proc. do 21,7 proc. [6]
Choć nie ma jeszcze najnowszych badań, wiadomo, że sytuację pogorszyła pandemia COVID-19. W zastraszającym tempie rośnie ilość otyłych dzieci – i to począwszy od tych najmłodszych po nastolatki.
BMI u dzieci – jak zdiagnozować otyłość u dziecka?
Niestety, problem otyłości u dzieci bywa nadal bagatelizowany, a wielu rodziców zdaje się go nie dostrzegać.
Jak sprawdzić, czy dziecko ma prawidłową wagę? Przede wszystkim trzeba je dokładnie zmierzyć i zważyć, najlepiej rano na czczo. Potem obliczyć BMI (Body Mass Index), dzieląc wagę w kilogramach przez wzrost w metrach podniesiony do kwadratu.
BMI = waga w kg / wzrost w metrach × wzrost w metrach
Dla ułatwienia można skorzystać z gotowych kalkulatorów BMI dla dzieci i młodzieży. Wystarczy wpisać wiek, wzrost, wagę i określić płeć dziecka.
Kalkulator wagi u dziecka: http://olaf.czd.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=103:kalkulator
Interpretacja wyników BMI w przypadku dzieci i młodzieży jest jednak bardziej skomplikowana niż u dorosłych. Okazuje się, że BMI wynoszące 24 u osób dorosłych oznacza prawidłową wagę. To samo BMI u 8-letniej dziewczynki lub 8-letniego chłopca oznacza otyłość. Dlatego wartości BMI dla dzieci i młodzieży najlepiej odnieść do norm dla wieku i płci zawartych w siatkach centylowych.
Siatki centylowe
Siatki centylowe zostały specjalnie opracowane właśnie po to, by porównać wagę dziecka w stosunku do innych dzieci w tym samym wieku i tej samej płci.
- Dla dzieci do 5. roku życia stosuje się siatki centylowe opracowane przez WHO. Można je znaleźć w Internecie na stronie: centyl.pl.
- Dla starszych dzieci i młodzieży warto stosować siatki centylowe opracowane w ramach projektów OLAF i OLA koordynowanych przez Instytut „Pomnik – Centrum Zdrowia Dziecka” dostępne w Internecie na stronie: http://olaf.czd.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=97:wyniki-projektu-siatki-centylowe&catid=21:wyniki&Itemid=22
Siatki centylowe opracowane w ramach powyższych projektów są dostępne oddzielnie dla dziewcząt i chłopców. Dotyczą wzrostu, wagi, BMI oraz ciśnienia tętniczego krwi.
Wystarczy na odpowiedniej siatce centylowej (dla chłopców lub dla dziewcząt) odnaleźć wiek dziecka i jego BMI. Jeśli waga jest prawidłowa, BMI dziecka mieści się pomiędzy 25 a 85 centylem. BMI powyżej 95 centyla to otyłość. Oznacza to, że 95 proc. dzieci tej samej płci i w tym samym wieku waży mniej. BMI poniżej 5 percentyla wskazuje na niedowagę. Oznacza to, że 95 proc. dzieci tej samej płci i w tym samym wieku waży więcej.
| Interpretacja BMI | Percentyle |
| niedowaga | poniżej 5 centyla |
| prawidłowa waga | od 25 centyla do 85 centyla |
| nadwaga | od 85 centyla do 95 centyla |
| otyłość | powyżej 95 centyla |
Diagnoza nadwagi lub otyłości u dzieci na podstawie BMI może być jednak niedokładna. Na przykład dzieci, które intensywnie uprawiają sport i mają dużo tkanki mięśniowej, mogą mieć nieco wyższe BMI.
Dlatego przy rozpoznaniu nadwagi lub otyłości u dzieci i młodzieży stosuje się także pomiar talii. Wykonuje się go za pomocą taśmy antropometrycznej, w pozycji stojącej. Dziecko ma równomiernie rozłożony na obu stopach ciężar ciała. Obwód talii mierzy się pomiędzy łukami żebrowymi a talerzami biodrowymi, na wysokości wcięcia talii.
Także i w tym przypadku wynik warto odnieść do siatki centylowej: https://poland.nestlenutrition-institute.org/sites/default/files/documents-library/publications/secured/dab6e1354ecaff033d62bc1d9545865e.pdf
Jak ćwiczyć z dziećmi w domu?
Otyłość u dzieci – przyczyny
Naukowcy wyróżniają dwa rodzaje otyłości u dzieci – prostą (pierwotną) i wtórną.
Przyczyny otyłości pierwotnej
Otyłość prosta (pierwotna) to nawet 90 proc. wszystkich przypadków otyłości u dzieci. Jest ona związana z długotrwałą nadwyżką i gromadzeniem energii w organizmie. Ten rodzaj otyłości jest związany z poniższymi czynnikami:
- geny – budowa ciała oraz skłonność do nadmiernego gromadzenia tkanki tłuszczowej częściowo zapisane są w genach. Prawdopodobieństwo otyłości u dziecka otyłych rodziców jest znacznie wyższe niż u potomka rodziców szczupłych. Jeśli problem dotyczy matki lub ojca, ryzyko to jest 4-, 5-krotnie wyższe, a jeśli oboje rodzice są otyli – aż 13-krotnie!
- brak świadomości rodziców na temat konsekwencji otyłości – rodzice i opiekunowie, a zwłaszcza dziadkowie, często uważają, że pulchna pociecha to dziecko zdrowo wyglądające. Zaś nadmierny apetyt tłumaczą tym, że dziecko musi jeść tyle, na ile ma ochotę, bo rośnie i się rozwija
- złe nawyki żywieniowe całej rodziny, w tym: unikanie śniadań, nieregularne posiłki lub spożywanie późnych, obfitych kolacji
- nadmierne spożycie cukrów prostych w postaci słodyczy oraz słodkich napojów gazowanych
- jedzenie niezdrowej, przetworzonej żywności typu fast food
- brak aktywności fizycznej
- zwalnianie dzieci z lekcji WF w szkołach pod pretekstem złego stanu zdrowia – w większości przypadków nie jest to jednak zasadne
- pandemia COVID-19, okres izolacji, a przede wszystkim zdalna nauka. Dzieci z konieczności mają ograniczone możliwości ruchu. Pogłębiają się też ich złe nawyki żywieniowe, a to prosta droga do nadwagi i otyłości
Przyczyny otyłości wtórnej
Niekiedy (w ok. 10 proc. przypadków) otyłość u dzieci jest skutkiem chorób lub zaburzeń. Bywa też efektem długotrwale przyjmowanych leków. To tzw. otyłość wtórna. Powodują ją m.in.:
- zaburzenia hormonalne, np. niedoczynność tarczycy, choroba Cushinga, niedobór hormonu wzrostu, niedobór testosteronu lub zespół policystycznych jajników
- uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego wywołane przez guzy, stany zapalne czy uszkodzenia mózgu
- choroby uwarunkowane genetycznie, np. zespół Downa czy zespół Turnera
- długotrwałe przyjmowanie leków – syntetycznych hormonów sterydowych, antydepresantów, niektórych leków zapobiegających objawom alergii, astmy, padaczki, cukrzycy lub arytmii
Otyłość u dzieci – skutki
Otyłość to nie kwestia estetyki, ale przede wszystkim zdrowia. Nadmierne otłuszczenie ciała niesie ze sobą ryzyko wielu groźnych dla zdrowia powikłań, w tym zwłaszcza zespołu metabolicznego. Jest to zaburzenie polegające na jednoczesnym występowaniu otyłości, insulinooporności, nadciśnienia tętniczego, zaburzeń przemian węglowodanów i lipidów w organizmie. Jakie są inne skutki otyłości?
Dzieci z nadwagą i otyłością są też bardziej narażone na:
- choroby serca i układu krążenia
- astmę
- obturacyjny bezdech senny
- szkliwienie kłębuszków nerkowych, co pogarsza funkcjonowanie nerek
- problemy z układem kostnym: bóle kręgosłupa, skoliozę, płaskostopie czy koślawość kolan, zwiększone ryzyko złuszczenia głowy kości udowej (sprawdź, jakie są najczęstsze wady postawy u dzieci i jak je skorygować)
- zaburzenia układu pokarmowego, w tym kamicę pęcherzyka żółciowego, niealkoholowe stłuszczenie wątroby czy refluks przełykowy
- zaburzenia emocjonalne, w tym: niską samoocenę, depresję, zaburzenia jedzenia (np. bulimia i anoreksja), izolację społeczną. Nadwaga i rozrost tkanki tłuszczowej wiąże się ze zmienionym wyglądem. Otyłe dzieci są nierzadko nękane i stygmatyzowane przez swoich rówieśników w szkołach
- cięższy przebieg COVID-19. U osób otyłych obserwuje się przewlekły stan zapalny. Sprzyja to wystąpieniu tzw. burzy cytokinowej, która jest odpowiedzialna za najcięższe postacie COVID-19. W obrębie tkanki tłuszczowej jest dużo receptorów ACE2, przez które koronawirus SARS-CoV-2 wnika do komórki. Przy nadmiernej ilości tkanki tłuszczowej do organizmu może zatem wniknąć większa ilość koronawirusa. Wiąże się z tym także cięższy przebieg choroby. Im większa otyłość, tym większe ryzyko wystąpienia powikłań w czasie choroby COVID-19
Ważne! Z otyłych dzieci mogą wyrosnąć otyli dorośli, zagrożeni chorobami serca, układu krążenia, cukrzycą i chorobami nowotworowymi.
Siłownia dla dzieci – czy to dobry pomysł?
Leczenie otyłości u dzieci
Do niedawna uważano, że pulchniejsze dzieci są zdrowsze, a ze zbędnych kilogramów z pewnością wyrosną. Nic bardziej błędnego! Z nadwagi i otyłości nie można „wyrosnąć”. Obecnie otyłość uznaje się za chorobę przewlekłą, którą trzeba leczyć – i to kompleksowo. Terapia dziecka z nadwagą lub otyłego nie jest jednak łatwa, wymaga konsekwencji i współdziałania:
- lekarza
- dietetyka
- psychologa
- fizjoterapeuty lub trenera osobistego odpowiedzialnego za aktywność fizyczną
- rodziny dziecka, która powinna je motywować do koniecznych zmian w żywieniu i sposobie życia
Terapię dziecka z nadwagą lub otyłego warto zacząć od wizyty u lekarza rodzinnego. Specjalista zważy i zmierzy dziecko, wypisze skierowanie na podstawowe badania: poziom glukozy na czczo, profil lipidowy, TSH.
Niekiedy lekarz rodzinny już na pierwszej wizycie skieruje dziecko do poradni metabolicznej w ramach NFZ. Listę takich poradni można znaleźć w Internecie na stronie: https://swiatprzychodni.pl/swiadczenia/poradnia-chorob-metabolicznych/. Na wizytę trzeba niestety dość długo czekać. Można oczywiście szukać pomocy w prywatnych gabinetach dietetycznych, co przyspieszy terapię. A ta jest konieczna, żeby poradzić sobie z otyłością u dziecka.
Dietetyk:
- przeprowadza wywiad zdrowotny i żywieniowy
- pomaga ustalić błędy żywieniowe
- opracowuje indywidualny plan dietetyczny (zalecenia i przykładowy jadłospis), uwzględniający aktualny stan zdrowia dziecka i jego indywidualne preferencje smakowe (co lubi, a czego nie lubi)
- uczy dziecko i jego opiekunów, jak powinno się zdrowo odżywiać i w jaki sposób zmniejszyć nadwyżkę energetyczną w organizmie
- monitoruje postępy terapii
Ćwiczenia z dzieckiem – jak wykonać trening w domu?
Źródła:
- Banaś I., Kardas P., Pomiar obwodu talii u dzieci i młodzieży narzędziem przesiewowym oceny czynników ryzyka chorób sercowo-naczyniowych. „Forum Medycyny Rodzinnej”, 2011, t. 5, nr 3, s. 229–238. https://journals.viamedica.pl/forum_medycyny_rodzinnej/article/view/17989/14190
- Karney A. Oblacińska A., Kluba L., Świątkowska D., Otyłość u dzieci i młodzieży. Poradnik dla rodziców dzieci w wieku 4 do 18 lat. Instytut Matki i Dziecka Fundacja. https://imid.med.pl/images/do-pobrania/fimid-poradnik-web.pdf
- Świąder-Leśniak A., Kułaga Z., Grajda A., Gurzkowska B., Góźdź M., Wojtyło M., Różdżyńska-Świątkowska A., Litwin M., Wartości referencyjne obwodu talii i bioder polskich dzieci i młodzieży w wieku 3-18 lat. „Standardy Medyczne/Pediatria”, 2015, t. 12, s. 137–150. https://poland.nestlenutrition-institute.org/sites/default/files/documents-library/publications/secured/dab6e1354ecaff033d62bc1d9545865e.pdf
- Kułaga Z., Różdżyńska-Świątkowska A., Grajda A., Gurzkowska B., Wojtyło M., Góźdź M., Świąder-Leśniak A., Litwin M., Siatki centylowe dla oceny wzrastania i stanu odżywienia polskich dzieci i młodzieży od urodzenia do 18 roku życia. „Standardy Medyczne/Pediatria”, 2015, t. 12, s. 119-135. https://www.dziecizdrowoodzywione.pl/wp-content/uploads/2020/05/SIATKI-WHO-OLA-i-OLAF.pdf
- Otyłość u dzieci. „Przegląd Pediatryczny”. https://przegladpediatryczny.pl/a1352/Otylosc-u-dzieci-.html
- Taraszewska A., Nadwaga i otyłość wśród dzieci i młodzieży. Stan aktualny. Narodowe Centrum Edukazji Żywieniowej IŻŻ. https://ncez.pl/abc-zywienia-/zasady-zdrowego-zywienia/nadwaga-i-otylosc-wsrod-dzieci-i-mlodziezy
- Ulatowska A., Dziecko z nadwagą, otyłością w gabinecie dietetyka. „Współczesna Dietetyka”, 2020, nr 29, s. 26–31. https://www.wspolczesnadietetyka.pl/dietetyka-dziecieca/dziecko-z-nadwaga-otyloscia-w-gabinecie-dietetyka
- https://www.who.int/news/item/18-03-2021-reframing-child-and-adolescent-health-for-the-sdg-era
