Spis treści
Co to jest lęk separacyjny u dziecka?
Lęk separacyjny u dziecka, nazywany również SAD (z ang. separation anxiety disorder), jest zaburzeniem lękowym objawiającym się nieadekwatnie dużym stresem i lękiem w trakcie rozstania z opiekunem. Od rozwojowego lęku, charakterystycznego dla małych dzieci, różni go nasilenie i współwystępowanie innych objawów.
Dla niemowlaka lęk separacyjny jest czymś całkowicie normalnym i służy ochronie. Występuje często między 9 a 12 miesiącem życia. U starszych dzieci lęk separacyjny często połączony jest z objawami somatycznymi, które utrudniają codzienne funkcjonowanie. Dzieci, które cierpią na lęk separacyjny, czują paraliżujący dyskomfort, gdy ich opiekun (najczęściej matka) znika z pola widzenia. Mają nieustanną potrzebę bliskości fizycznej i emocjonalnej. Nawet chwilowe rozstanie może wywołać u nich atak paniki i trudności z uspokojeniem się. Co ważne, rozstanie z opiekunem jest trudne nawet w bezpiecznym środowisku, na przykład gdy dziecko przebywa we własnym domu.
Epidemiologia lęku separacyjnego
Szacuje się, że na zaburzenia lękowe cierpi od 6 do 20 proc. dzieci. Lęk separacyjny jest najczęściej występującym zaburzeniem lękowym u dzieci poniżej 12. roku życia. Szczyt zachorowań przypada między 7 a 9 rokiem życia [1]. Nic więc dziwnego, że tak wielu rodziców szuka pomocy i wiedzy w tym zakresie.
Skąd się bierze lęk separacyjny?
Przyczyn występowania zaburzeń lękowych u dzieci, w tym lęku separacyjnego, jest dużo. Nie można wyróżnić jednej przyczyny, z powodu której dziecko cierpi na to zaburzenie. Najczęściej jest to połączenie czynników biologicznych ze środowiskowymi. Duży wpływ na wystąpienie lęków separacyjnych ma temperament dziecka, relacje w rodzinie, środowisko i postawa rodzicielska.
- Czynniki biologiczne
Przyczyny lęku separacyjnego mogą być genetyczne. Specjaliści wskazują na rolę genów w predyspozycjach do zaburzeń lękowych. Szczególnie są to geny transporterów dopaminy, serotoniny oraz geny biorące udział w wydzielaniu kortykotropin [2]. Oszacowano zależność między występowaniem niektórych genów a cechami temperamentu charakteryzującymi się zahamowaniem behawioralnym.
Niektóre dzieci rodzą się predysponowane do zaburzeń lękowych. Mówi się potocznie, że mają „lękowy temperament” i są bardziej wycofane społecznie niż ich mniej lękowi rówieśnicy. U takich dzieci w wieku wczesnodziecięcym można zaobserwować mniejszą ciekawość odkrywania otoczenia, wysoką wrażliwość i wycofanie.
- Czynniki środowiskowe
Nie tylko genetyka wpływa na zachowania lękowe dzieci. Bardzo duże znaczenie ma środowisko, w jakim się wychowują. Na ich rozwój duży wpływ mają postawy rodzicielskie, temperament rodziców, warunki środowiskowe, styl życia.
Im mniej stabilni emocjonalnie rodzice i nieprzewidywalne otoczenie, tym większe zagrożenie wystąpienia zaburzeń lękowych u dziecka. Do prawidłowego rozwoju potrzebna jest stabilizacja, rutyna, poczucie bezpieczeństwa i przewidywalność zdarzeń. Tylko w takich warunkach maluch jest w stanie wykształcić prawidłowe style przywiązania i otwartość w stosunku do innych. Ważne są również bezpieczne relacje z bliskimi osobami w życiu dziecka.
- Trudne wydarzenia
Traumatyczne wydarzenia i trudne sytuacje w życiu małego dziecka mogą sprzyjać rozwinięciu się lęku separacyjnego. Lęk separacyjny pojawia się często po takich wydarzeniach, jak:
- śmierć bliskiej osoby
- rozwód rodziców
- hospitalizacja dziecka
- zmiana miejsca zamieszkania
- zmiana przedszkola
- choroba
Jeżeli rodzic obserwuje, że po trudnym wydarzeniu zachowanie dziecka się zmieniło i maluch wykazuje większą nerwowość przy rozstaniach, to koniecznie trzeba udać się do psychologa dziecięcego.
Objawy lęku separacyjnego
- trudności z rozstaniem się z opiekunem
- poczucie paraliżującej niepewności w sytuacji rozstania
- napady paniki w sytuacji oddalenia się opiekuna
- objawy somatyczne (bóle brzuszka, wymioty)
- niechęć do interakcji społecznych
- duża drażliwość emocjonalna
- wycofanie rówieśnicze
Jak odróżnić lęk separacyjny od rozwojowego lęku przed rozstaniem?
Poczucie dyskomfortu w trakcie rozstania z opiekunem jest naturalną reakcją u małych dzieci. Lęk przed rozstaniem należy do rozwojowych lęków dziecięcych. Oznacza to, że zazwyczaj pojawia się w określonym wieku (najczęściej między 9 a 12 miesiącem życia) i zanika samoistnie. Nie powoduje przy tym nadmiernych reakcji, które uniemożliwiają codzienne funkcjonowanie. Nie obserwuje się objawów towarzyszących, takich jak bóle brzucha, wymioty, ataki paniki, wycofanie rówieśnicze. Nasilenie lęku rozwojowego nie jest intensywne i nie zaburza relacji z rodzicem. Maluch nie ma trudności z zostaniem pod opieką taty lub innego bliskiego członka rodziny.
Lęk separacyjny występujący u starszych dzieci (powyżej 6 roku życia) nie jest już naturalnym etapem rozwoju. Jeżeli więc zauważymy, że gdy rodzic znika z pola widzenia, u dziecka nasilają się ataki paniki i ogólne wycofanie, warto podejmować działania, by zniwelować lęk separacyjny.
Cechy naturalnego lęku rozwojowego to: dyskomfort w trakcie rozstania, brak symptomów towarzyszących, prawidłowa reakcja na powrót rodzica, samoistne zanikanie objawów w określonym wieku.
Cechy lęku separacyjnego: paraliżujący strach przed rozstaniem, płacz, symptomy towarzyszące (objawy somatyczne, bóle brzucha, wycofanie społeczne, trudności emocjonalne), niechęć do interakcji z otoczeniem, duże nasilenie lęku, ataki paniki spowodowane myślą o rozstaniu.
Diagnoza lęku separacyjnego u dziecka
Jeżeli dziecko ma trudność z rozstaniem i współwystępują z nim inne kłopoty, warto udać się do specjalisty, który wykluczy lub potwierdzi lęk separacyjny. Diagnozę zaburzeń lękowych stawia zawsze lekarz psychiatra. Pomoże on określić rodzaj i nasilenie lęku oraz zaplanować leczenie.
W trakcie diagnozy zazwyczaj brane są pod uwagę następujące elementy:
- wywiad z rodzicem
- obserwacja dziecka
- testy pomocnicze (wykluczające inne zaburzenia)
- okres trwania lęku (przyjmuje się, że powinien on trwać minimum 4 tygodnie)
- występowanie zaburzeń lękowych w rodzinie
Jeżeli nie chcemy (lub nie możemy) udać się do lekarza specjalisty, to warto skonsultować się z psychologiem dziecięcym, który może podpowiedzieć nam, czy lęk separacyjny u dziecka kwalifikuje się już do zaburzeń lękowych. Psychologowie na co dzień spotykają dzieci lękowe, mają więc dużą wiedzę na temat wsparcia maluszków i całej rodziny.
Czy lękowi rodzice mogą wychować lękowe dziecko?
Jedną z głównych predyspozycji rozwinięcia się zaburzeń lękowych u dzieci są lękowi rodzice. Dzieje się tak z powodu modelowania i naśladowania. Małe dzieci poznają świat oczami rodziców. Jeżeli domownikom często towarzyszy lęk, to dziecko w naturalny sposób będzie miało obniżone poczucie bezpieczeństwa. W konsekwencji często rozwija się lęk separacyjny u dziecka.
Zaburzenia lękowe można leczyć, dlatego rodzice powinni podjąć terapię psychologiczną. Często sama świadomość przenoszenia swoich lęków na dziecko jest bardzo pomocna. Jeżeli rodzice świadomie pracują nad swoim lękiem i z dużą uważnością wysyłają komunikaty dziecku, to możliwe jest wychowanie odważnego, ciekawego świata małego człowieka.
Leczenie lęku separacyjnego – jak pomóc dziecku?
Pomoc dziecku z lękiem separacyjnym powinna być wszechstronna i obejmować wiele aspektów. Ważne jest również to, jakie objawy lęku separacyjnego wykazuje dziecko.
Przede wszystkim ważna jest:
- Wizyta u lekarza
Diagnozę zaburzeń lękowych może postawić tylko lekarz psychiatra. Wskaże on również dalsze działania terapeutyczne, w tym psychoterapię lub terapię psychologiczną z całą rodziną. Czasami niezbędna jest farmakoterapia, choć to zależy od wieku dziecka i nasilenia lęków.
- Terapia psychologiczna
Objęcie pomocą psychologiczną to najważniejszy element pomocy dziecku z lękiem separacyjnym. Wsparcie psychologa jest niezbędne w budowaniu poczucia bezpieczeństwa i radzeniu sobie z trudnymi emocjami wynikającymi z rozstania. Co ważne, terapią powinna być objęta cała rodzina. Szczególnie ważne są spotkania rodziców (bez obecności dziecka), aby ich wspierać. Psycholog może zaproponować szereg ćwiczeń i strategii postępowania w celu minimalizacji lęku. Skuteczna jest metoda małych kroczków, która polega na stopniowym oddalaniu się od dziecka w bezpiecznych warunkach. Jest wiele wariancji metody małych kroczków. Czasami dziecko zostaje z drugim rodzicem lub rozstaje się z opiekunem tylko na chwilkę. Następnie rozstanie jest wydłużane. W tej sytuacji trzeba czekać, aż maluch przyzwyczai się do rozstań.
- Praca nad systemem rodzinnym
Często przyczyną zaburzeń lękowych u dziecka są trudne sytuacje rodzinne. Konfliktowy rozwód, kłótnie rodziców, urywanie kontaktu z dziadkami – to wszystko wpływa na dobrostan psychiczny dziecka. Praca nad całym systemem rodzinnym odbywa się u psychoterapeuty systemowego. Warto podjąć się takiej pracy, jeżeli przyczyna trudności dziecka leży w nierozwiązanych konfliktach rodzinnych.
- Wzmacnianie poczucia bezpieczeństwa dziecka
Rozwijanie poczucia bezpieczeństwa i pewności siebie u dziecka to ważny element pomocowy. Na rynku dostępnych jest wiele książek rozwijających inteligencję emocjonalną i samoświadomość najmłodszych.
- Edukacja nauczycieli w przedszkolu/szkole
Dziecko powinno być wspierane nie tylko przez rodziców, ale i przez nauczycieli lub opiekunów, z którymi zostaje w trakcie rozstania. Warto uprzedzić placówkę przedszkolną, z jakimi trudnościami mierzy się maluszek, i dać wskazówki do postępowania. Dzięki temu dziecko będzie objęte szeroką opieką i wzmocni swój komfort przy rozłąkach.
- Rozwijanie świadomości rodzicielskiej
Świadomość rodzicielska to ważny aspekt wsparcia. Ważna jest edukacja na temat tego, jakie słowa burzą pewność i odwagę (np. „Uważaj!”), a jakie ją wspierają. Rozwijanie kompetencji rodzicielskich może bardzo pomóc każdemu dziecku, bez względu na jego trudności.
Lęk separacyjny jest trudny nie tylko dla dziecka, ale i dla rodzica. Stres przy rozstaniu może silnie wpłynąć na funkcjonowanie całej rodziny. Ważne jest wsparcie, jakim otaczamy dziecko. Z lękami warto walczyć wielowymiarowo.
Zobacz także: Lęk przestrzeni (agorafobia) – czym jest i jak go leczyć?
Źródła:
- Lewinsohn, P. M., Holm-Denoma, J. M., Small, J. W., Seeley, J. R., Joiner, T. E., Jr (2008). Separation anxiety disorder in childhood as a risk factor for future mental illness. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 47(5), 548–555. Pobrane z: LINK
- Popek, L. (2017). Zaburzenia lękowe u dzieci i młodzieży – kiedy można stwierdzić objawy somatyczne i psychopatologiczne. Pobrane z: LINK
