Dieta przy kamicy nerkowej

Czym jest kamica nerkowa?

Kamica nerkowa (moczowa) polega na tworzeniu się złogów (kamieni) ze składników moczu. Mogą się odkładać w obrębie nerek, w moczowodzie i pęcherzu moczowym. Kamica moczowa to dość powszechna choroba, która czterokrotnie częściej dotyka mężczyzn niż kobiety. U mężczyzn zwykle pojawia się w wieku 40–50 lat, u kobiet – 50–70 lat, może jednak występować również u młodszych, zwłaszcza w okresie ciąży.

Jakie są przyczyny kamicy nerkowej?

Mocz jest płynem powstającym w procesie filtrowania krwi przez nerki. Odzyskiwane są wówczas substancje potrzebne dla organizmu, np. białka i glukoza, które wracają do krwiobiegu. Wszystko to, co organizmowi nie jest potrzebne, a często toksyczne, jest wydalane. To m.in. produkty przemiany materii, takie jak: mocznik, kwas moczowy czy amoniak. Ich stężenie może być jednak na tyle duże, że nie rozpuszczają się w moczu, który staje się wówczas roztworem przesyconym. W takim roztworze łatwo wytrącają się niewielkie kryształki (tzw. piasek w nerkach). Zazwyczaj są sprawnie wydalane.

Jeśli jednak dochodzi do zastoju moczu, który nie jest na bieżąco wydalany, w drogach moczowych łatwo rozwijają się infekcje wywołane przez bakterie. Zmieniają one pH moczu na zasadowe, co dodatkowo sprzyja wytrącaniu się złogów moczowych. Mikroskopijne kryształki łączą się ze sobą, obrastają kolejnymi warstwami osadu i tworzą kamienie nerkowe. Mają różną wielkość, kształt i wagę. Dopóki ich średnica nie przekracza 5 mm, mogą być samoistnie wydalane wraz z moczem. Większe kamienie mogą jednak utknąć w moczowodzie – wówczas konieczna jest interwencja lekarza.

Na czym polega choroba?

Kamica nerkowa początkowo przebiega bezobjawowo. Kamienie rozwijają się w drogach moczowych przez lata, nie dając właściwie żadnych dolegliwości. Te pojawiają się, gdy kamienie osiągną już znaczne rozmiary.

Objawem kamicy nerkowej jest przede wszystkim silny ból – atak kolki nerkowej. Kolka nerkowa pojawia się nagle, np. po intensywnym wysiłku fizycznym, długiej podróży samochodem lub po nadużyciu alkoholu. Ból jest niezwykle ostry, kurczowy (na przemian nasila się i łagodnieje), umiejscowiony w okolicy lędźwiowej, w dole brzucha. Przez kobiety bywa opisywany jako silniejszy niż bóle porodowe. Jego przyczyną jest przemieszczanie się kamieni z nerki do moczowodu, co powoduje podrażnienie lub zatkanie.

Bólom często towarzyszą nudności i wymioty. Chorzy odczuwają też dyskomfort i pieczenie podczas oddawania moczu, bolesne i częste parcie na pęcherz oraz uczucie niecałkowitego opróżnienia pęcherza. Mocz wydalany w czasie ataku może mieć kolor czerwony ze względu na obecność krwi. Gdy kamień jest niewielki, ból trwa krótko i mija po podaniu leków przeciwbólowych i rozkurczowych. Przy większych kamieniach ból może trwać nawet kilka dni.

Dlaczego powstają kamienie nerkowe?

Tworzenie się kamieni nerkowych może mieć wiele przyczyn. Należą do nich m.in.:

• nieprawidłowości anatomiczne w budowie układu moczowego
• przerost gruczołu krokowego u mężczyzn, który sprawia, że mocz nie odpływa prawidłowo z jednej nerki lub z obu nerek
• uwarunkowania genetyczne [1]
• infekcje dróg moczowych, którepowodują złuszczanie się nabłonków dróg moczowych (składniki moczu osadzają się na fragmentach nabłonka, tworząc podstawę złogów)
• przyjmowanie niektórych leków (np. glikokortykosteroidów)
• występowanie chorób sprzyjających kamicy nerkowej, takich jak: nadczynność przytarczyc, choroby przewodu pokarmowego (choroby zapalne jelit, np. choroba Leśniowskiego-Crohna czy zespół złego wchłaniania)
• długotrwałe leczenie choroby wrzodowej preparatami alkalizującymi, czyli zmniejszającymi wydzielanie kwasu żołądkowego
• przyjmowanie dużych dawek witaminy C, witaminy D i wapnia, najczęściej w formie suplementów

Bezpośrednią przyczyną kamicy moczowej jest jednak zbyt niska ilość płynów w diecie, co może powodować odwodnienie i nadmierne zagęszczenie moczu. Winna może być także dieta zawierająca nadmiar substancji, które sprzyjają tworzeniu kamieni nerkowych, zwłaszcza soli kuchennej, szczawianów i moczanów, białka zwierzęcego oraz tłuszczów.

Rodzaje kamicy nerkowej

Kamienie moczowe zbudowane są z różnych substancji chemicznych. W zależności od ich składu mówimy o różnego typu kamicy nerkowej:

• szczawianowo-wapniowej
• moczanowej
• fosforanowo-wapniowej
• cystynowej
• fosforanowo-magnezowo-amonowej czy ksantynowej (rzadziej występujące)

Niezależnie od rodzaju kamieni nerkowych objawy choroby są takie same. Zalecenia dietetyczne różnią się jednak w zależności od rodzaju złogów.

Kamica szczawianowo-wapniowa

Gdy w moczu odkłada się zbyt dużo szczawianów lub kwasu szczawiowego, dochodzi do kamicy szczawianowo-wapniowej. Ten rodzaj kamicy występuje u pacjentów cierpiących na choroby zapalne jelit i u osób po resekcji jelit. Sprzyja jej także zbyt duża ilość witaminy C i niedobór witaminy B6 w diecie. W takim przypadku zaleca się:

• unikać takich produktów, jak: szpinak, szczaw, rabarbar, boćwina, figi suszone, czekolada i kakao, mocna herbata i kawa naturalna, konserwy rybne, kiszonki, koncentrat pomidorowy, koncentraty zup i sosów; trzeba zrezygnować z jedzenia konserw mięsnych, ostrych przypraw oraz picia alkoholu
• w ograniczonych ilościach jeść: mleko i jego przetwory, ziemniaki, marchew, buraki, groch, pomidory, nasiona roślin strączkowych, śliwki, agrest, mięso i przetwory mięsne, ryby, jaja, zielone warzywa liściaste, warzywa kapustne, sałatę i orzechy

Zalecane są: owoce cytrusowe, truskawki i kiwi, ponieważ zawierają sporo cytrynianów, substancji, które zapobiegają kamicy i mogą rozpuszczać złogi. Warto wybierać produkty zbożowe z pełnego ziarna (kasze, pieczywo, płatki zbożowe) oraz wzbogacać menu w ogórki, cebulę, kukurydzę i masło.

Kamica fosforanowo-wapniowa

Główną przyczyną tego rodzaju kamicy jest odkładanie się w układzie moczowym złogów fosforanu wapnia. Powstaje on, gdy mocz ma odczyn zasadowy, do czego dochodzi najczęściej przy infekcjach bakteryjnych dróg moczowych. Bakterie rozkładają zawarty w moczu mocznik do amoniaku i dwutlenku węgla. Zwiększona ilość amoniaku podwyższa pH moczu, co zwiększa ryzyko kamicy. W takim przypadku trzeba:

• ograniczyć produkty z dużą zawartością soli oraz produkty bogate w fosforany, wapń i szczawiany, takie jak: mleko i produkty mleczne, sery podpuszczkowe, pleśniowe i topione, rośliny strączkowe, konserwy rybne
• unikać alkalicznych wód mineralnych
• wykluczyć z diety: szczaw, szpinak, rabarbar, kakao, czekoladę, kawę, mocną herbatę
• w ograniczonych ilościach jeść ziemniaki, warzywa oraz owoce i jaja

Zalecane są: mięso, ryby, pieczywo, grube kasze (gryczana, pęczak, jaglana), makarony, masło oraz miód.

Niekiedy konieczne jest lekkie zakwaszenie moczu, np. przy infekcjach bakteryjnych. Zaleca się wówczas picie soku żurawinowego, który ma tę zaletę, że zapobiega przyleganiu bakterii do nabłonka dróg moczowych.

Kamica moczanowa

W kamicy moczanowej złogi tworzą się z kwasu moczowego. To końcowy produkt przemiany puryn – substancji zawartych w wielu produktach spożywczych. Kwas moczowy powstały w wyniku rozkładu puryn jest toksyczny i powinien być wydalony przez nerki. Jednak gdy mocz jest bardzo „zagęszczony” i znajduje się w nim dużo kwasu moczowego, a dodatkowo jest zakwaszony (ma pH poniżej 5,3), może dojść do formowania się złogów moczanowych. Ten rodzaj kamicy często bywa konsekwencją nieleczonej dny moczanowej. Występuje u osób, które jedzą bardzo dużo białka zwierzęcego, zwłaszcza mięsa, oraz grzybów. Dlatego chorzy cierpiący na ten rodzaj kamicy powinni:

• unikać podrobów, baraniny, wieprzowiny, śledzi, sardynek, szprotek, kawioru, esencjonalnych wywarów i sosów mięsnych i rybnych, roślin strączkowych oraz grzybów
• w ograniczonych ilościach (100–150 g na dobę) jeść pozostałe gatunki mięsa, w tym drób (najlepiej udka, które mają najmniej puryn). Mięso powinno być pokrojone i ugotowane w dużej ilości wody. Zawarte w mięsie puryny przechodzą do wywaru. Ugotowane w wodzie mięso zjedzone bez sosu ma mniej puryn, które nie zostaną przyswojone, co obniża ilość kwasu moczowego w moczu.

Zalecane są: pieczywo, wody mineralne, warzywa i owoce, zwłaszcza cytryny, które zwiększają przemianę puryn, ziemniaki, mleko, ser twarogowy chudy, miód oraz cukier.

Kamica fosforanowo-magnezowo-amonowa

Zakażenia układu moczowego powodujące zmianę odczynu moczu na zasadowy sprzyjają także wytrącaniu kamieni fosforanowo-magnezowo-amonowych. Przy tym rodzaju kamicy należy ograniczyć:

• sery dojrzewające, topione, mleko i jego przetwory, podroby, ryby, konserwy, produkty zbożowe gruboziarniste, nasiona roślin strączkowych, kakao, czekoladę i orzechy

Zalecane są: soki owocowe i owoce cytrusowe oraz warzywa będące źródłem magnezu, np. kukurydza.

Kamica cystynowa

Kamica cystynowa to rzadziej spotykany rodzaj kamicy nerkowej. Wiąże się z nadmiernym spożyciem produktów bogatych w cystynę (aminokwas siarkowy), takich jak przetwory mleczne. W takim przypadku trzeba ograniczyć ilość szkodliwych produktów. Zaleca się zwiększenie w diecie ilości witaminy B6, a także produktów będących jej źródłem, takich jak np. kasza gryczana, zarodki pszenne oraz mięso drobiowe (kurczak i indyk) oraz oczywiście zwiększenie ilości spożywanych płynów – 3 litry dziennie to podstawa.

Kamica ksantynowa

Jest wywołana nadmiarem ksantyny w moczu. Substancja ta występuje w produktach roślinnych oraz zwierzęcych i jest prekursorem wytwarzania kwasu moczowego. Przy tym rodzaju kamicy ważne jest zapewnienie zasadowego pH moczu, co można osiągnąć, stosując dietę mleczno-jarską.

Uwaga! Jedzenie dużych ilości mięsa oraz niewielkiej ilości warzyw, a także nadużywanie alkoholu, zakwasza mocz.

Jak leczyć kamicę nerkową?

Leczenie kamicy nerkowej zależy od wielkości i rodzaju kamieni nerkowych. Przy niewielkich złogach zaleca się spożywanie powyżej 2,5 litra płynów na dobę oraz zażywanie leków rozkurczowych, przeciwbólowych i przeciwzapalnych. Pomagają one uporać się z uciążliwymi dolegliwościami. Kamienie moczanowe (około 10 proc. przypadków) można rozpuszczać lekami i zapobiegać ich powstawaniu poprzez stosowanie farmaceutyków obniżających poziom kwasu moczowego w organizmie.

Złogów zbudowanych ze szczawianów lub fosforanów, niestety, nie da się rozpuścić. Niewielkie kamienie mogą być wydalone naturalnie, co niekiedy zajmuje do 6 tygodni. W przypadku większych kamieni, dużego bólu lub pojawienia się infekcji może być konieczna interwencja chirurgiczna. Najczęściej usuwa się kamienie przy pomocy fal ultradźwiękowych lub za pomocą endoskopu.

Czym grozi zlekceważenie objawów choroby?

 Kamica nerkowa to poważna choroba, której lepiej nie lekceważyć. Gdy kamienie zatykają moczowody, mocz nie może przedostać się do pęcherza. Grozi to rozwojem zakażenia, co może prowadzić do ostrej niewydolności nerek, a nawet ich trwałego uszkodzenia.

Jak zapobiegać kamicy nerkowej?

Kamica nerkowa to choroba, na którą często pracujemy sami, źle się odżywiając i nie dbając o właściwe nawodnienie organizmu. Choroby i jej nawrotów można uniknąć, zwiększając ilość płynów w diecie. Wystarczy starać się każdego dnia wypijać co najmniej 2 litry wody mineralnej, słabej herbaty czy po prostu przegotowanej wody. Warto pamiętać, by pić regularnie przez cały dzień, małymi łykami, co dobrze nawadnia organizm. Ważne jest też picie wody przed snem. W nocy mocz ulega zagęszczeniu, co sprzyja odkładaniu się kamieni.

Aby zmniejszyć ryzyko kamicy moczanowej, trzeba też zmniejszyć spożycie soli kuchennej, która jest inicjatorem rozwoju kamicy nerkowej, i to w zasadzie każdego rodzaju. Warto też ograniczać żywność wysokoprzetworzoną, czyli produkty zawierające dużo białka, tłuszczu i substancji konserwujących z sodem, które zwiększają ryzyko tworzenia kamieni nerkowych.

Czy picie piwa pomoże rozpuścić kamienie nerkowe? Nie, to mit. Piwo nie rozpuszcza kamieni. Ma, co prawda, właściwości moczopędne, co teoretycznie pomaga wypłukać z nerek substancje wywołujące kamicę, jednak zawarty we piwie alkohol jest toksyczny dla naszego organizmu. Dodatkowo piwo szkodzi osobom cierpiącym na kamicę moczanową. Napój z pianką zawiera sporo puryn, z których pochodzi kwas moczowy, wywołujący ten rodzaj kamicy.

Dieta w kamicy nerkowej

Podstawą każdej diety przy kamicy nerkowej jest picie dużej ilości płynów w ciągu dnia oraz stosowanie diety o jak najmniejszej zawartości soli – nie więcej niż 3 gramy dziennie. Menu powinno być urozmaicone, bogate w produkty o niskiej zawartości kwasu szczawiowego, takie jak: biały ryż, kalafior, jabłka bez skórki, winogrona, ogórek, kukurydza, jajka. Trzeba unikać produktów bogatych w szczawiany, takich jak: rabarbar, szpinak, szczaw, boćwina, soja, szarłat (amarantus), komosa, długo parzona herbata liściasta, kakao, mocna kawa.

Należy ograniczyć ilość białka – zjadać nie więcej niż 100–150 g mięsa co 2 dni, szklankę jogurtu naturalnego w ciągu dnia, co 2–3 dni jajko, 2–3 razy w tygodniu 100–150 g ryb morskich, a także 2–3 kromki pieczywa.

Osoby, które znają skład swoich kamieni, powinny skontaktować się z dietetykiem lub skonsultować swoją dietę z lekarzem.

To ciekawe!
Herbaty czarne zawierają więcej szczawianów niż napary z herbaty białej, czerwonej i zielonej. Im dłuższy czas parzenia herbaty i wyższa temperatura wody, tym większa zawartość szczawianów rozpuszczalnych w naparach. W herbatach, które były parzone w temperaturze 100⁰C przez 5 min, zawartość szczawianów była wyższa. Natomiast herbaty zielone, białe i żółte, parzone w zalecanych temperaturach (ok. 75⁰C) charakteryzują się mniejszą zawartością szczawianów niż herbaty zalewane wrzątkiem. W przypadku kawy, więcej szczawianów, nawet dwukrotnie, mają kawy typu instant niż naturalne kawy mielone [2, 3].

Przykładowy jadłospis – dieta w kamicy szczawianowo-wapniowej

Śniadanie

• 2 kromki chleba graham (ok. 70 g) z masłem (10 g), zielonym ogórkiem i 2 plasterkami pomidora
• parówka cielęca na ciepło (50 g)
• szklanka świeżo wyciskanego soku pomarańczowego

II śniadanie

• miseczka surówki z marchewki i jabłka skropiona sokiem z połowy cytryny
• bułka pszenna z masłem i miodem
• szklanka wody mineralnej

Obiad

• talerz zupy jarzynowej z ziemniakami (400 ml)
• szklanka ryżu na sypko (140 g) z potrawką z kurczaka
• gotowany kalafior skropiony oliwą
• zielona sałata
• szklanka herbaty owocowej

Kolacja

• miseczka sałatki z kaszy gryczanej, zielonego ogórka, czerwonej papryki polana oliwą i posypana posiekanym koperkiem lub natką
• szklanka herbaty owocowej.

Źródła:

1. Howles, S. A., Thakker, R. V. (2020). Genetics of kidney stone disease. Nature Reviews. Urology, 17(7), 407–421. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32533118/
2. Jabłońska-Ryś, E. (2012). Wpływ sposobu parzenia różnych rodzajów herbat na zawartość w nich szczawianów rozpuszczalnych. ŻYWNOŚĆ. Nauka. Technologia. Jakość, 1(80), 187–195. https://wydawnictwo.pttz.org/wp-content/uploads/2015/02/187_195_15_Jablonska.pdf
3. Michalak-Majewska, M. (2013). Analiza zawartości szczawianów w popularnych naparach herbat i kaw. Bromatologia i Chemia Toksykologiczna, 1, 74–79. https://www.ptfarm.pl/download/?file=File%2FBromatologia%2F2013%2F1%2FBR+1-2013+-+s.+074-079.pdf