Dieta wysokobiałkowa przy dializach

Białko to 1 z 3 niezbędnych dla naszego organizmu składników odżywczych. Proteiny budują komórki i tkanki, biorą udział w wytwarzaniu enzymów i hormonów, odpowiadają też za prawidłowy wzrost i rozwój oraz wspierają układ odpornościowy. Po spożyciu i strawieniu posiłku białko w postaci aminokwasów trafia do komórek, które wykorzystują je zgodnie z potrzebami.

Nadmiar białka w diecie może być jednak groźny. Dlaczego? Chodzi o azot, który wchodzi w skład cząsteczki każdego białka. Na skutek przemian (rozkładu) białka w organizmie dochodzi do uwalniania azotu w postaci mocznika. Jest on wydalany przez nerki. Organizm świetnie sobie z tym radzi, ale gdy mocznika jest za dużo (bo jemy za dużo białka), nerki nie radzą sobie z jego wydalaniem. To zaś je obciąża i prowadzi do pogorszenia ich funkcji – obrazowo można to porównać do zapchanych filtrów [1, 2].

Dializa: co to jest?

Gdy nerki przestają pracować, trzeba je wyręczyć, by usunąć z organizmu nadmiar wody oraz toksyczne produkty przemiany materii. W tym celu wykonuje się dializy, czyli leczenie nerkozastępcze. Jest ono stosowane w ostatniej fazie przewlekłej niewydolności nerek, czyli przy niewydolności schyłkowej. Są 2 rodzaje dializ – hemodializa i dializa otrzewnowa.

Rodzaje dializ

• Hemodializa, tzw. sztuczna nerka. To zabieg leczniczy, który polega na oczyszczaniu krwi poza organizmem. Krew jest wyprowadzana z ciała pacjenta do dializatora. Tutaj, przepływając przez zestaw kapilarów, jest oczyszczana ze szkodliwych produktów przemiany materii, m.in. mocznika, kreatyniny, kwasu moczowego oraz innych toksyn. Potem krew powraca do krwiobiegu.Dializy są wykonywane w specjalistycznych ośrodkach (stacjach dializ). Pacjenci w zaplanowanym terminie zgłaszają się na zabieg, który trwa od 3 do 5 godzin. Potem wracają do domu. Hemodializę wykonuje się najczęściej 3 razy w tygodniu z 2 przerwami, jedno- i dwudniową.
• Dializa otrzewnowa polega na wielokrotnym przepłukaniu jamy otrzewnowej płynem dializacyjnym. Jego skład, zbliżony do osocza, skomponowany jest tak, by przenikały do niego toksyczne produkty przemiany materii, np. mocznik lub kwas moczowy. Pacjent stosujący tę metodę leczenia musi mieć wszczepiony przez chirurga cewnik na kilka tygodni przed planowanymi zabiegami. Niekiedy trzeba wydłużyć lub skrócić ten czas, co jest związane m.in. z tym, jak pilne są dializy.Pacjenci wybierający dializę otrzewnową cenią niezależność i swobodę, jaką daje ten sposób leczenia nerkozastępczego. Dializy otrzewnowe można wykonywać w domu, np. podczas snu, za pomocą specjalistycznego urządzenia zwanego cyklerem, co umożliwia funkcjonowanie i aktywność zawodową w ciągu dnia. Cykler to urządzenie, które automatycznie wprowadza i wymienia płyn dializacyjny w jamie brzusznej pacjenta. Ta metoda jest jednak droższa niż hemodializa.

Dieta przy dializie nerek – zasady

Aż 40 proc. pacjentów dializowanych jest niedożywionych [3]. To osłabia, pogarsza samopoczucie, zmniejsza skuteczność leczenia, a jednocześnie zwiększa ryzyko rozwoju miażdżycy, nadciśnienia tętniczego oraz osteoporozy. Skąd ten problem? Przyczyną kłopotów może być:

• zbyt niska kaloryczność posiłków oraz mała ilość białka w diecie
• utrata apetytu
• upośledzenie ogólnej aktywności
• utrata sprawności nerek
• zaburzenia hormonalne
• niedokrwistość
• choroby współistniejące, np. cukrzyca lub niewydolność serca

Dializoterapia wiąże się z utratą witamin i podstawowych makroskładników pokarmowych. Zabiegi są sporym obciążeniem dla całego organizmu. Mogą być przyczyną przewlekłego stanu zapalnego wywołanego obecnością w organizmie ciał obcych (np. cewników) lub kontaktem tkanek chorego z płynami dializacyjnymi. Dlatego, aby uniknąć niedożywienia i wzmocnić organizm, niezbędne jest stosowanie diety wysokobiałkowej przez osoby dializowane.

Na czym polega dieta wysokobiałkowa?

Diety wysokobiałkowe polegają na zwiększeniu zawartości białka ponad normę w jadłospisie. Jakiś czas temu biły rekordy popularności, zwłaszcza wśród osób odchudzających się, ponieważ kuracje wysokoproteinowe, takie jak np. dieta Dukana lub dieta Atkinsa, były stosowane w celu redukcji masy ciała.

U zdrowych osób normy żywieniowe przewidują nie więcej niż 1 g białka na kilogram masy ciała na dzień. Dla osoby ważącej 70 kg ilość białka nie powinna więc przekraczać 70 g dziennie (co oznacza 15–20 proc. dziennego zapotrzebowania na energię). Diety, w których ilość białka jest wyższa niż 1 g na kilogram wagi, są dietami wysokobiałkowymi. W takim przypadku białko jest składnikiem dominującym w każdym posiłku i dostarcza aż 40 proc. energii z diety. Według twórców diety pozwala to na redukcję masy ciała, prowadzi do zwiększenia uczucia sytości po posiłkach oraz przyrostu masy mięśni. Zaleca się: nabiał, jaja, mięso, ryby oraz nasiona roślin strączkowych.

Ryzyko związane z dietą wysokobiałkową

Długotrwałe stosowanie kuracji wysokobiałkowych u zdrowych osób może być niekorzystne z uwagi na mniejszą zawartość witamin i składników mineralnych oraz ograniczenie spożycia błonnika pokarmowego. Prowadzi to do przewlekłych zaparć, chronicznego zmęczenia, trudności z pamięcią i koncentracją, a także do odwodnienia. Dieta wysokobiałkowa stosowana przed długi czas:

• sprzyja chorobom stawów i kości oraz zwiększa ryzyko osteoporozy – nadmiar białka w diecie przyczynia się do zwiększonej utraty wapnia i fosforanów z kości
• nasila dolegliwości przy chorobach, takich jak dna moczanowa, kamica pęcherzyka żółciowego, kamica nerkowa

Niekiedy jednak zwiększone zapotrzebowanie na białko staje się koniecznością. Ponieważ to składnik niezbędny do procesów budulcowych w organizmie człowieka, odgrywa ważną rolę m.in. w regeneracji po zabiegach operacyjnych. Zwiększonej podaży białka wymagają także osoby z chorobami i uszkodzeniami wątroby.

Dieta wysokobiałkowa a nerki

Zwiększając zawartość białka w diecie w czasie leczenia nerkozastępczego, należy zadbać o jego właściwą wartość energetyczną. W przeciwnym razie białko zostanie wykorzystane do celów energetycznych, czyli po prostu będzie spalone. Dlatego w diecie bogatobiałkowej zaleca się 35–40 kcal na kilogram masy ciała na dobę, a więc np. dla osoby o wadze 70 kg dzienne zapotrzebowanie kaloryczne wyniesie 2450–2800 kcal. To ważne, bo w czasie leczenia dializami wzrasta całkowita przemiana materii. Następuje też zwiększenie spalania kalorii ogółem.

Ponad połowa (50-55 proc. energii w diecie wysokobiałkowej) powinna pochodzić z produktów bogatych w węglowodany (jak pieczywa, makarony, kasze i mąki), które są głównymi źródłami energii. Tłuszcze powinny dostarczać nie więcej niż 25–30 proc. dziennego zapotrzebowania energii. Zaleca się spożywanie tłuszczów roślinnych, takich jak: olej rzepakowy, oliwa, przy jednoczesnym ograniczeniu tłuszczów zwierzęcych (smalec, tłuste mięso i wędliny, śmietana), aby zmniejszyć ryzyko wystąpienia chorób serca i układu krążenia.

W trakcie stosowania diety wysokobiałkowej należy jeść 5 posiłków dziennie z 2–3-godzinnymi przerwami. Jadłospis powinien być urozmaicony, a danie estetycznie podane, by zachęcać pacjentów do jedzenia i pobudzać apetyt.

Dieta wysokobiałkowa – czego trzeba unikać?

Gdy nerki nie pracują, nie są w stanie usuwać nadmiaru sodu. Możliwości wydalania sodu poprzez dializę też są ograniczone. A sód zatrzymywany w organizmie działa jak „gąbka”, wiążąc płyny i zwiększając pragnienie. Nadmiar sodu prowadzi do zwiększania masy ciała, powstawania obrzęków i nadciśnienia tętniczego. Aby tego uniknąć, najlepiej stosować dietę bezsolną – ilość soli w diecie nie może przekraczać połowy łyżeczki na dzień.Stosując dietę wysok0białkową, trzeba też ograniczać potrawy zawierające dużą ilość sodu, takie jak:

• ryby wędzone i solone, ryby w puszkach, zwłaszcza w sosach, gotowe sałatki, marynaty
• konserwy mięsne i pasztety
• wędliny: kabanosy, kiełbasa krakowska, salami, mielonka, parówkowa, szynka mielona
• boczek wędzony, wędliny podrobowe: kiszka, kiełbasa pasztetowa, wątrobiana, salceson
• sery podpuszczkowe dojrzewające: edamski, ementaler, gouda, myśliwski, rokpol pleśniowy, tylżycki
• sery topione, sery twarogowe owcze (bryndza, oscypek)
• oliwki zielone marynowane (są bardzo słone)
• chipsy, słone paluszki, krakersy
• solone orzechy, solony słonecznik, pistacje
• keczup
• zupy gotowane tradycyjnie z dodatkiem soli, kostek rosołowych oraz przypraw typu jarzynka lub vegeta: rosół, barszcz biały, barszcz czerwony, fasolowa z mięsem, jarzynowa

Dieta wysokobiałkowa – ile białka jeść?

Dializy to zabiegi mocno nadwerężające organizm pacjenta. W czasie oczyszczania krwi dochodzi do sporych strat białek (5–15 g dziennie) oraz aminokwasów (1–4 g). Jeśli białka jest za mało, może dochodzić do niedożywienia i pogorszenia stanu zdrowia pacjenta. Dlatego najważniejszą zasadą w diecie osoby dializowanej jest zwiększona podaż białka. Zaleca się:

• u chorych hemodializowanych 1,2 g białka na kilogram masy ciała, a przy innych współistniejących chorobach nawet 1,3 g białka dziennie na kilogram masy ciała. Osoba o wadze 70 kg powinna jeść 84 g białka dziennie, a jeśli cierpi na inne schorzenia, nawet 91 g białka dziennie
• przy dializie otrzewnowej 1,2–1,5 g białka na kilogram masy ciała na dobę. Osoba o masie ciała 70 kg powinna zjeść 84–105 g białka dziennie. Taka ilość oznacza 12–15 proc. dobowego zapotrzebowania na energię

W diecie wysokobiałkowej ważny jest udział produktów zwierzęcych, które zawierają białko pełnowartościowe, czyli takie, które dostarcza wszystkie niezbędne aminokwasy, w tym aminokwasy egzogenne, których organizm nie potrafi syntetyzować samodzielnie. Dwie trzecie dziennego zapotrzebowania na białko powinny zaspokajać jaja, mięso i ryby oraz twarogi.

Piramida żywieniowa dla osób dializowanych

W układaniu jadłospisu przy dializach pomoże piramida żywieniowa dla osób dializowanych. Można ją znaleźć na stronie:

https://slidetodoc.com/leczenie-ywieniowe-w-przewlekej-niewydolnoci-nerek-obowizujce-standardy/

Piramida została stworzona w oparciu o piramidę żywieniową opracowaną przez IŻŻ w 2017 roku przez specjalistów zajmujących się leczeniem żywieniowym chorób nerek.

• U podstawy piramidy są produkty wysokobiałkowe – od 140 do 280 g na dobę, np. mięso, szynka, indyk, kurczak, tuńczyk w puszce, łosoś, wołowina, jagnięcina, jajka, serek wiejski, tofu
• Drugie piętro piramidy zajmuje pieczywo, 6–10 porcji na dzień (porcja to kromka lub 28 g pieczywa, np. chleb żytni jasny, bułki kajzerki, chleb baltonowski). Wskazane są także: ryż biały, kasza jęczmienna perłowa lub makaron – ok. 100 g dziennie
• Kolejne piętro piramidy zajmują warzywa, 2–3 porcje dziennie (porcja to pół filiżanki). Najlepsze będą warzywa o niezbyt wysokiej zawartości potasu: marchew, zielony ogórek, kapusta pekińska, bakłażan, zielona papryka, fasolka szparagowa, sałata. Osoby dializowane mogą także jeść 1–2 porcje owoców
• Ze względu na konieczność ograniczania płynów produkty mleczne, zwłaszcza mleko i jogurty pitne, należy ograniczać do połowy filiżanki dziennie
• Najwyższe piętro piramidy zajmują tłuszcze, 6–8 porcji dziennie (porcja to łyżeczka – 5 ml)

Dieta wysokobiałkowa – przykładowy jadłospis

Śniadanie

• 2 kromki chleba żytniego jasnego (70 g) cienko posmarowane łyżeczką masła (5 g) z twarożkiem jagodowym (40 g twarogu półtłustego wymieszaj z 50 g, czyli połową filiżanki, jagód mrożonych)
• jabłko

II śniadanie

• omlet z białek z marchewką
  Składniki: białka z 3 jaj (90 g), 2 średnie marchewki (60 g), 1 łyżka oleju rzepakowego (10 g), łyżka koperku (5 g). Marchewkę obierz, umyj i zetrzyj na tarce. Patelnię posmaruj olejem, a potem ją rozgrzej. Z białek ubij sztywną pianę, dodaj szczyptę soli i jeszcze chwilę ubijaj. Dodaj marchewkę i delikatnie wymieszaj. Masę wyłóż na rozgrzaną patelnię. Smaż, aż białko się zetnie, przełóż na drugą stronę. Przed podaniem posyp posiekanym koperkiem.
• 2 kromki chleba żytniego jasnego (70 g) cienko posmarowane łyżeczką masła (5 g) z 2 liśćmi sałaty lodowej

Obiad

• udko faszerowane
  Składniki: udko kurczaka (120 g), zielona papryka (50 g), łyżka natki pietruszki (5 g), mielona słodka papryka. Udko kurczaka wytrybuj (usuń kostkę), posyp ziołami prowansalskimi i słodką mieloną papryką. Pokrój paprykę w drobną kostkę, wymieszaj z posiekaną natką. Masą nadziej udko. Mięso podsmaż bez tłuszczu, zalej wodą i duś, aż będzie miękkie.
• ryż biały ugotuj na sypko bez soli (3/4 szklanki po ugotowaniu)
• surówka z marchewki i jabłka
  Składniki: 2 średnie marchewki (60 g), średnie jabłko (130 g), sok z cytryny (łyżeczka), łyżeczka oleju.
  Jabłko obierz cienko ze skóry, marchewkę obierz i umyj. Zetrzyj jabłko i marchewkę, połącz. Skrop sokiem z cytryny i łyżeczką oleju (5 g).

Podwieczorek

• galaretka z malinami:
  Składniki: 1/2 filiżanki mrożonych malin (50 g), łyżeczka żelatyny (5 g). Maliny zmiksuj. Żelatynę rozpuść w 3–4 łyżkach wrzątku, wlej do malin i wymieszaj. Pozostaw do stężenia.
• 1 kromka ciasta drożdżowego bez rodzynek (60 g)

Kolacja

• sałatka z kaszą jęczmienną
  Składniki: szklanka (100 g) kaszy jęczmiennej ugotowanej na sypko bez soli, 3 plasterki wędliny drobiowej (60 g), zielona papryka (50 g), zielony ogórek bez skóry (50 g), kilka liści sałaty lodowej (25 g), łyżka koperku (5 g), 2 łyżki oleju rzepakowego uniwersalnego (20 g). Kaszę ugotuj w dużej ilości wody na sypko bez soli. Wymieszaj z pokrojoną wędliną, zieloną papryką, ogórkiem i porwaną sałatą. Dodaj posiekany koperek. Sałatkę skrop olejem.

Jak gotować dla osoby dializowanej?

W diecie wysokobiałkowej powinny przeważać potrawy gotowane i duszone, rzadziej pieczone bez tłuszczu. Trzeba unikać smażenia, grillowania i pieczenia z dodatkiem tłuszczu. Tłuszcze, czyli oliwę lub olej, dodaje się do gotowych potraw, np. sałatek warzywnych. Wszystkie posiłki przygotowuje się bez dodatku soli, a jej dozwoloną ilość podaje się osobno.

Aby poprawić smak potraw, zaleca się lekkie zakwaszenie potraw sokiem z cytryny. Można stosować cynamon, szczypiorek, oregano, majeranek, koperek, natkę, bazylię, tymianek – maksymalnie pół łyżeczki na porcję.

Jak ograniczyć spożywanie płynów?

Nerki usuwają z organizmu nadmiar płynów. Dlatego, gdy przestają pracować, w organizmie może gromadzić się nadmiar płynów. Może to doprowadzić do przewodnienia i kłopotów z sercem. Dlatego przy dializach trzeba kontrolować i ograniczać ilość wypijanych płynów. W tym celu warto:

• zapisywać ilość przyjętych płynów i produktów płynnych, takich jak jogurt, kisiel, galaretka, zupy, koktajle
• ograniczyć jedzenie soczystych warzyw i owoców o wysokiej zawartości wody, takich jak pomidory, arbuz, winogrona, pomarańcze
• nie popijać posiłków, które mają płynny składnik (zupa, jogurt, galaretka), a posiłki z suchymi składnikami popijać najwyżej filiżanką napoju
• korzystać z małych kubeczków lub filiżanek
• przygotowywać w dzbanku lub butelce dozwoloną ilość płynów na cały dzień
• leki zażywać razem z posiłkami, jeżeli nie ma przeciwwskazań do takiego sposobu przyjmowania tabletek
• często myć i płukać jamę ustną
• stosować gumy do żucia
• ssać kostki lodu lub mrożone plasterki cytryny
• pić schłodzone płyny
• ograniczać spożycie słodyczy

Uwaga! Dozwoloną ilość przyjmowanych płynów dla pacjentów dializowanych należy ustalić indywidualnie. Zazwyczaj ilość płynów w diecie oblicza się na podstawie ilości wydalonego moczu plus ok. 500 ml. Jeżeli chory nie oddaje moczu wcale lub oddaje go w niewielkich ilościach, należy pamiętać, by przyrosty masy ciała pomiędzy dializami nie przekraczały 1,5–2 kg. Najczęściej pacjentom, którzy nie wydalają moczu, zaleca się wypijanie nie więcej niż 500 ml płynów dziennie. Ta ilość może być natomiast zwiększona w przypadku upalnej pogody, przy gorączce, w czasie obfitego pocenia się, wymiotów i biegunek.

Źródła:

1. Esmeijer, K., Geleijnse, J. M., de Fijter, J. W., Kromhout, D., Hoogeveen, E. K. (2020). Dietary protein intake and kidney function decline after myocardial infarction: the Alpha Omega Cohort. Nephrology, Dialysis, Transplantation, 35(1), 106–115. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/30768201/
2. Jhee, J. H., Kee, Y. K., Park, S., Kim, H., Park, J. T., Han, i in. (2020). High-protein diet with renal hyperfiltration is associated with rapid decline rate of renal function: a community-based prospective cohort study. Nephrology, Dialysis, Transplantation, 35(1), 98–106. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31172186/
3. Ciborowska, H., Rudnicka, A. (2009). Dietetyka: żywienie zdrowego i chorego człowieka. Warszawa: PZWL.