Nerw błędny – jakie pełni funkcje i jak wpływa na nasze samopoczucie?

Co to jest nerw błędny?

Nerw błędny (nerw X, łac. nervus vagus) jest jednym z najważniejszych elementów autonomicznego układu nerwowego. Pełni kluczową rolę w regulacji wielu procesów życiowych i utrzymaniu homeostazy organizmu. To dziesiąty spośród 12 nerwów czaszkowych, najdłuższy z nich wszystkich i najbardziej rozgałęziony. Jego nazwa wzięła się najprawdopodobniej stąd, że wędruje po wielu obszarach naszego ciała (słowo vagus oznacza po łacinie 'wędrowny’).

Gdzie znajduje się nerw błędny?

Zaczyna się w mózgu. Są to właściwie dwa symetrycznie zaczynające się nerwy biegnące od dwóch jąder w rdzeniu przedłużonym po każdej stronie (łącznie więc czterech). Lewy w dużej mierze zaopatruje narządy jamy brzusznej, a prawy klatki piersiowej. Zatem obszar działania nerwu X jest naprawdę ogromny i obejmuje m.in. tchawicę, przełyk, serce, płuca, żołądek oraz jelita.

Jakie funkcje pełni nerw błędny?

Nerw błędny odpowiada za bardzo wiele procesów zachodzących w naszym organizmie. Oto 5 najważniejszych.

1. Reguluje rytm serca
   Ma wpływ na aktywność serca, m.in. na częstość akcji, czyli tętno – może wywołać spowolnienie lub przyspieszenie pulsu, siłę skurczu i napięcie naczyń krwionośnych, co ma znaczenie m.in. dla regulacji ciśnienia krwi.
2. Kontroluje oddychanie
   Wpływa m.in. na rytm i głębokość oddechu, zarówno podczas normalnej wentylacji, jak i w sytuacjach wymagających zmiany częstości oddechu, na przykład podczas stresu lub intensywnego wysiłku fizycznego.
3. Wpływ na układ trawienny
   Nadzoruje funkcjonowanie całego układu pokarmowego, w tym wydzielanie soków żołądkowych, perystaltykę jelit, wydzielanie żółci. Dla przykładu – poprzez wpływ na perystaltykę jelit nerw błędny może regulować tempo przesuwania się pokarmu przez przewód pokarmowy, co ma znaczenie dla efektywnego wchłaniania składników odżywczych. Odgrywa też istotną rolę w komunikacji między jelitami a mózgiem (oś jelitowo-mózgowa).
4. Wpływa na przebieg reakcji zapalnej i działanie układu immunologicznego
   Nerw błędny ma zdolność modulacji odpowiedzi zapalnej organizmu poprzez stymulowanie śledziony do wydzielania limfocytów – wpływa zatem na aktywność komórek układu immunologicznego (może wzmacniać lub hamować jego działanie). Odpowiednia stymulacja nerwu błędnego może więc zmniejszyć stan zapalny w organizmie.
5. Kontroluje reakcję na stres
   Nerw błędny jest elementem układu autonomicznego. Stres aktywuje układ współczulny, a nerw błędny ma za zadanie to oddziaływanie stresu w ciele zakończyć. Kiedy stres jest chroniczny, nerw błędny nie może pełnić swojej funkcji i pojawiają się wymienione wcześniej zaburzenia.

Jakie są schorzenia nerwu błędnego i ich przyczyny?

Jak mówi dr Maciej Duczyński, nerw błędny jest łącznikiem pomiędzy naszą głową a resztą ciała (głównie jego środowiskiem wewnętrznym). Określa to obrazowo, porównując go do autostrady, która służy do komunikacji pomiędzy tymi sferami. Jak każda droga, także i ta działa w dwóch kierunkach! Dysfunkcja nerwu błędnego może być więc albo przyczyną rozmaitych problemów (stosunkowo rzadko, bo wcale nie jest łatwo go uszkodzić), albo (znacznie częściej) ich skutkiem.

Co może spowodować uszkodzenie nerwu błędnego?

Z ryzykiem uszkodzenia nerwu błędnego wiążą się niektóre operacje w okolicy szyi i klatki piersiowej. – Przebiega on wzdłuż przełyku – tłumaczy nasz ekspert – i dlatego przy niektórych operacjach, na przykład bariatrycznych czy nowotworów szczytu płuca, można uszkodzić go skalpelem. Czasem uszkodzenie nerwu błędnego przytrafia się także podczas wypadków komunikacyjnych czy innych nagłych zdarzeń.

Podrażnienie nerwu błędnego – najczęstsze przyczyny

• Nieprawidłowa dieta i zaburzenia w pracy przewodu pokarmowego, takie jak dysbioza jelitowa czy niedobór enzymów trawiennych. Sprawiają, że w obrębie układu pokarmowego powstaje stan zapalny, który wpływa na działanie nerwu błędnego. Z kolei zgaga, refluks żołądkowo-przełykowy czy wrzody mogą być przyczyną podrażnienia nerwu błędnego. Gdy zjemy za dużo, mogą nam się przytrafiać tak niespodziewane i trudne do połączenia z układem pokarmowym objawy, jak zawroty głowy czy bóle w klatce piersiowej. Jak bowiem mówi dr Duczyński, unerwienie przełyku i unerwienie serca pochodzi m.in. z tych samych poziomów unerwienia współczulnego.
• Przewlekły stan zapalny w organizmie. W tym przypadku nie chodzi tylko o choroby, takie jak zapalenie zatok czy stawów. Stan zapalny towarzyszy też depresji, wielu chorobom ginekologicznym i układu pokarmowego, cukrzycy, insulinooporności, otyłości czy chorobom autoimmunologicznym.
• Długotrwałe napięcie emocjonalne. Wysoki poziom stresu (w dłuższej perspektywie) prowadzi do nadmiernej aktywacji nerwu błędnego.
• Nadużywanie substancji toksycznych (m.in. alkoholu) i palenie papierosów.

Uszkodzenie nerwu błędnego – objawy

Objawów uszkodzenia, a raczej nieprawidłowego działania nerwu błędnego, jest tak wiele, jak jego funkcji. Mogą to być: zarówno przyspieszenie, jak i nadmierne spowolnienie akcji serca, depresja, zaburzenia lękowe, choroby z autoagresji (co związane jest z regulacją stanu zapalnego). Inne możliwe objawy to przewlekła chrypka, zawroty głowy, zaburzenia odporności, bóle brzucha, biegunki, zaparcia czy wzdęcia. Jak podkreśla nasz ekspert, czasem bardzo trudno jest jednak stwierdzić, co jest skutkiem, a co przyczyną. Jednocześnie można wykorzystać wiedzę o tym, jak funkcjonuje nerw błędny, żeby pomóc sobie za jego pośrednictwem. Odpowiednio go stymulując, możemy wpływać na przykład na działanie naszych narządów wewnętrznych czy na nastrój.

Jak działa twój nerw błędny? Zrób domowy test
O problemach z nerwem błędnym może świadczyć m.in. zmiana ustawienia języczka podniebiennego. Jak to sprawdzić? Wysuń język na brodę i kilka razy wypowiedz „ha”. Jeśli języczek odchyla się w którąś stronę może to świadczyć o problemach z nerwem błędnym.

Samodzielna stymulacja nerwu błędnego

Jak mówi dr Maciej Duczyński, naprawdę fantastyczne efekty można osiągnąć dzięki całkiem prostym działaniom! Oprócz pracy osteopatycznej, kierowanej w obszary unerwiane przez nerw błędny i wykonywanej w gabinecie, można pomóc sobie również dzięki domowym sposobom stymulacji nerwu błędnego. Oto dwie samodzielne terapie, które nasz ekspert najczęściej zaleca swoim pacjentom. Najlepiej wykonywać je regularnie, przynajmniej raz dziennie!

Masaż brzucha – pomoże przy zaburzeniach nastroju i atakach lęku

W tym przypadku oczywiście najważniejsza jest psychoterapia. Jednak z powodzeniem możemy sobie pomóc dzięki prostemu masażowi brzucha. Stymulując narządy wewnętrzne i sam nerw błędny, możemy poprawiać ich funkcje i dzięki temu polepszać nasz stan psychiczny. – Choć może to być zaskakujące – mówi dr Duczyński – to obecnie najwięcej moich pacjentów zmaga się właśnie z zaburzeniami nastroju i to są bardzo często osoby, które przychodzą do mnie z polecenia swojego psychoterapeuty albo psychiatry.

Jak zrobić masaż?

• Połóż się na plecach, pod ugięte kolana włóż wałeczek lub zwinięty ręcznik, pod głowę poduszkę. To sprawi, że twój brzuch się wyraźnie rozluźni.
• Na dłoń nalej odrobinę oliwki i delikatnymi ruchami w kółko (zgodnie z kierunkiem ruchu wskazówek zegara), masuj brzuch wzdłuż jego krawędzi – od klatki piersiowej aż po okolice miednicy. Masaż jamy brzusznej powinien trwać dość długo, około 10 minut. Możesz uciskać też nieco mocniej, ale tak, by nie czuć bólu.
• Zabieg najlepiej wykonuj codziennie rano, na czczo lub 2–3 godziny po posiłku (żołądek nie powinien być napełniony).

Jakie są efekty? Okazuje się, że dzięki takiemu masażowi brzucha można zwiększyć poziom serotoniny – co prawda nie jest to ta sama serotonina, która powstaje w naszym mózgu, ale jej wyższy poziom w układzie pokarmowym promuje powstawanie większej ilości tej substancji w mózgu. Jednocześnie ten masaż poprawi nam perystaltykę jelit, co z kolei dobrze wpływa na nerw błędny.

Ćwiczenia oddechowe – zmniejszą objawy refluksu

Można je robić równocześnie z wyżej opisanym masażem lub niezależnie od niego. Celem ćwiczeń jest mocne rozszerzenie dolnych żeber, co zmniejsza ucisk na nerw błędny.

Jak wykonać ćwiczenia?

Należy wziąć głęboki, niezbyt długi wdech aż do brzucha (poczuj, jak dolne żebra się rozszerzają). Po nim powinien nastąpić długi, spokojny wydech, w trakcie którego możesz troszeczkę głębiej wsunąć sobie palce pod żebra (jeśli wykonujesz ćwiczenie oddechowe podczas masażu). Kontynuuj ten sposób oddychania przez kilka minut.

Uwaga! Z refluksem żołądkowym mogą być związane niektóre zaburzenia pracy serca i ucisk w klatce piersiowej. Jak podkreśla nasz ekspert, zawsze w przypadku problemów z sercem należy w pierwszej kolejności wykonać EKG i skonsultować się z kardiologiem, jednak jeśli nie znajdzie on przyczyny, można pójść do fizjoterapeuty specjalizującego się w pracy z nerwem błędnym.

Sposoby leczenia nerwu błędnego

W przypadku podejrzenia problemów z nerwem błędnym, gdy objawy są niewielkie, najlepiej działa zmiana stylu życia – warto zmniejszyć stres lub na bieżąco go rozładowywać (medytacja, relaksacja), zadbać o zdrową, przeciwzapalną dietę (jak najmniej przetworzoną) oraz regularną aktywność fizyczną (najlepiej przynajmniej pół godziny dziennie). To sprawi, że w naszym organizmie zmniejszy się stan zapalny, co będzie miało bezpośredni wpływ na dobrostan nerwu błędnego. Warto wiedzieć, że doskonale działają na niego także sauna czy morsowanie (albo naprzemienny prysznic lub choćby spłukiwanie twarzy zimną wodą), a także spotykanie się z przyjaciółmi, śpiewanie czy ćwiczenie jogi.

Jeśli jednak objawy są nasilone albo te proste metody okażą się niewystarczające, najlepiej skonsultować się z terapeutą, który zajmuje się pracą z nerwem błędnym – dobierze on każdej osobie najlepsze dla niej metody leczenia. Zwykle potrzebna jest seria zabiegów – są to delikatne manipulacje różnych części ciała, które pobudzają organizm do uruchomienia procesów samoleczenia. Ich działanie można (w niektórych przypadkach) wzmacniać lub uzupełniać za pomocą elektrostymulacji.

Na czym polega stymulacja nerwu błędnego?

To bezinwazyjna (przezskórna) forma drażnienia nerwu błędnego prądem o niskim natężeniu. Wykonuje się ją za pomocą niewielkiego urządzenia, które podczepiane jest klipsem do ucha. Pierwsze zabiegi koniecznie trzeba zrobić w gabinecie, potem można wykonywać je także w domu, zgodnie z zaleceniami specjalisty. W jakich przypadkach mogą pomóc? Nasz ekspert wymienia tu m.in. zawroty głowy i omdlenia wazowagalne (związane ze zmianą pozycji ciała), depresję, ataki paniki i zespół lęku uogólnionego. Stymulacja nerwu błędnego impulsami elektrycznymi może być stosowana wspomagająco również w przypadku chorób, takich jak cukrzyca, otyłość, niektóre postacie arytmii czy SM (stwardnienie rozsiane).

• Na początku potrzebne jest zawsze badanie EKG, które sprawdza pracę układu autonomicznego (m.in. zmienność rytmu zatokowego serca) oraz ocenia, jak zachowuje się układ nerwowy i serce podczas próby wykonania elektrostymulacji. Taką próbę wykonuje się dwukrotnie, dla pewności stosując różne parametry.
• Dopiero potem dobiera się właściwe dla danej osoby parametry i wówczas można takie zabiegi wykonywać samodzielnie w domu.
• Po miesiącu potrzebna jest zawsze wizyta kontrolna, podczas której terapeuta sprawdza, czy stymulacja nerwu błędnego przynosi rezultaty, czy jest poprawa, i ewentualnie modyfikuje sposób jej przeprowadzania.

Kiedy i komu potrzebna jest wagotomia?

Wagotomia, czyli celowe uszkodzenie (przecięcie) nerwu błędnego stosowana jest obecnie bardzo rzadko. Kiedyś była wykonywana przy takich schorzeniach, jak wrzodziejące zapalenie jelita grubego czy choroba Leśniowskiego-Crohna, by zmniejszyć perystaltykę jelit. Obecnie raczej się tego nie robi, dlatego że są znacznie lepsze możliwości leczenia, głównie biologicznego. Jeśli nawet wagotomia bywa czasem wykonywana, raczej nie przecina się całego nerwu błędnego, tylko jego fragment.

Nerw błędny a błędnik

– Te dwie struktury nie mają ze sobą nic wspólnego –- wyjaśnia dr Duczyński. – Błędnik jest po prostu częścią naszego ucha środkowego. Przez to, że nazywa się podobnie, czasem pojawiają się w moim gabinecie osoby z zapaleniem błędnika, które ja po prostu odsyłam na badanie do laryngologa.