Borelioza – objawy, przyczyny, diagnostyka, leczenie

Borelioza – co warto o niej wiedzieć?

Borelioza to niezwykle ciekawa choroba. Znana jest od niespełna pięćdziesięciu lat, ale krętki, czyli bakterie Borrelia burgdorferi, które są jej przyczyną, obecne były na Ziemi na długo przedtem, zanim pojawił się na niej człowiek. Skąd o tym wiemy? Oczywiście ze skamieniałości! Kleszcza z zachowanymi krętkami znaleziono w bursztynie, którego wiek ocenia się na 15 milionów lat! Fakt, że te bakterie przetrwały tak długo, biologowie tłumaczą ich wyjątkową „inteligencją”, czyli bardzo zaawansowanym systemom adaptacji. Niestety, to, co ułatwia im przetrwanie, nam mocno utrudnia życie.

Okazuje się, że ten krętek, gdy już dostanie się do naszych tkanek, potrafi nieźle manipulować całym organizmem – są nawet doniesienia, że obniża nam temperaturę ciała, bo wtedy czuje się lepiej. Umie też zmieniać swoją formę z aktywnej spirali w nieruchomą kulistą cystę, bez ściany komórkowej – zdecydowanie trudniej dostępną dla antybiotyków (1, 4).

Co więcej, bakterie Borrelia burgdorferi mogą w ten sposób przetrwać w naszym organizmie przez wiele lat, nie wywołując żadnych objawów, aż do momentu, gdy układ odporności zostanie tak osłabiony, że szanse na ich skuteczny atak na kolejne narządy będą większe. Wówczas zmieniają się znów w formę aktywną i namnażają w organizmie. Zapewne ta właśnie umiejętność tłumaczy, dlaczego jest tak wiele przypadków osób, u których występuje borelioza utajona.

Ważną cechą krętków Borrelia jest ich powolny proces powielania się – to właśnie dlatego terapia antybiotykami trwa dłużej, niż zwykle ma to miejsce w przypadku innych infekcji bakteryjnych.

Jak ochronić się przed owadami i kleszczami?

Borelioza – objawy

Jak można przeczytać w Wikipedii (2), borelioza to zakaźna choroba wieloukładowa. Co to znaczy? Zakaźna, czyli taka, która rozwija się po zakażeniu patogenami – w tym przypadku są to bakterie przenoszone przez kleszcze. Zaraz po dostaniu się do naszego organizmu dość szybko zajmują one kolejne tkanki i narządy – i stąd określenie „wieloukładowa”.

Najpierw namnażają się w skórze, a objawem ich obecności bywa bardzo specyficzny rumień. Nie występuje on w żadnej innej chorobie, dlatego jego obecność jest dowodem na zachorowanie na boreliozę i nie wymaga to już potwierdzania żadnymi testami serologicznymi!

Warto więc wiedzieć, czym różni się rumień wędrujący od innych zmian skórnych, pojawiających się często po ugryzieniu przez owady.

Reakcja alergiczna, jaka pojawia się na skórze po pogryzieniu przez meszki, komary, a także po wkłuciu się kleszcza, zwykle jest niewielka. Występuje wyłącznie w miejscu, gdzie owad czy pajęczak się wbił, i mija po około 24 godzinach.

Jak wygląda rumień wędrujący przy boreliozie?

• Jak wygląda ślad po ugryzieniu kleszcza? Jest to czerwony okrąg z białym przejaśnieniem na środku. Później, w miarę powiększania się, rumień może mieć kształt owalny.
• Pojawia się ok. 3–30 dni po wkłuciu się kleszcza w skórę i stopniowo się rozszerza (osiąga średnicę ponad 5 cm, nawet do 14–15 cm). Jeśli zauważysz taką zmianę, obrysuj ją długopisem i codziennie sprawdzaj, czy zaczerwienienie wchodzi poza obręb narysowanego okręgu (powiększa się).
• Może być umiejscowiony tam, gdzie kleszcz się wbił, ale może pojawić się zupełnie gdzie indziej – oglądaj wnikliwie całe ciało! U dorosłych zwracaj szczególną uwagę na kończyny i tułów, u dzieci na głowę i szyję.
• Rumień nie pojawia się u każdego chorego, a jedynie u ok. 60–80 proc. zakażonych. W pozostałych przypadkach, by potwierdzić boreliozę, trzeba wykonać testy laboratoryjne.
• Rumień boreliozowy bez leczenia (samoistnie) znika w ciągu kilku tygodni (do miesiąca), nie znaczy to jednak, że choroby już nie ma.

Borelioza u dzieci – jak zapobiec zarażeniu?

Objawy boreliozy towarzyszące rumieniowi

Objawy dodatkowe, które mogą (ale nie muszą) pojawić się w I fazie choroby, przypominają infekcję wirusową. Są to:

• gorączka
• pogorszenie samopoczucia
• osłabienie
• zmęczenie
• dreszcze
• czasem ból gardła
• ból głowy

Nieleczona borelioza przechodzi następnie w fazę II. Krętki przedostają się do krwi, z którą wędrują do kolejnych narządów i układów, np. stawowego, nerwowego, krwionośnego. Jej typowe objawy w tym okresie to:

• bóle stawów – dotyczą zawsze jednego stawu (np. lewego lub prawego kolana, barku, biodra czy łokcia), później mogą też pojawiać się nawracające stany zapalne (silny ból, obrzęk, zaczerwienienie i ocieplenie stawu)
• neuroborelioza (objawy neurologiczne boreliozy), czyli między innymi pogorszenie nastroju przypominające depresję, porażenie nerwu twarzowego, problemy z pamięcią i orientacją w przestrzeni, mgła mózgowa, drżenia i niedowłady kończyn, porażenie nerwów. Czasem może też wystąpić zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych lub zapalenie mózgu
• zapalenie mięśnia sercowego
• zapalenie tęczówki

Oprócz tego chorzy odczuwają przewlekłe zmęczenie, osłabienie, skarżą się na bóle mięśni, zaburzenia słuchu i widzenia, wypadanie włosów. Charakterystyczna dla boreliozy jest także nadwrażliwość na alkohol – nawet niewielka jego ilość powoduje znaczne pogorszenie się samopoczucia, u niektórych osób następuje wówczas także nasilenie się objawów boreliozy.

III faza choroby to postępujące poważne problemy ze zdrowiem, zwykle niekojarzone w ogóle z kontaktem z kleszczem (borelioza może „udawać” inne choroby). Obserwowane są:

• zmiany zapalne w obrębie tkanki nerwowej
• zaburzenia psychiczne
• niedowłady (choroba bywa czasem mylona z SM, czyli stwardnieniem rozsianym)
• przewlekłe zanikowe zapalenie skóry (sine przebarwienia, papierowy wygląd) – ten objaw dotyczy zwykle osób starszych

Testy na boreliozę

Jakie badanie na boreliozę zrobić, by potwierdzić (lub wykluczyć) chorobę? Nasza ekspertka, dr n. med. Iwona Kozak-Michałowska, dyrektor ds. nauki i rozwoju w Synevo, mówi, że podstawowa diagnostyka boreliozy polega na dwustopniowym oznaczaniu przeciwciał, które są produkowane przez organizm po kontakcie z bakterią Borrelia. Pierwszy etap to test przesiewowy ELISA polegający na oznaczeniu przeciwciał w klasach IgM i IgG.

• Przeciwciała w klasie IgM pojawiają się we krwi ok. dwa tygodnie za zakażeniu, ale u większości chorych wykrywa się je po 4–6 tygodniach. Zanikają zwykle po ok. pół roku, ale zdarza się, że są wykrywane także dłużej.
• Przeciwciała w klasie IgG pojawiają się między 4. a 8. tygodniem od zakażenia (to właśnie dlatego w późnym stadium boreliozy mogą być obecne tylko przeciwciała IgG).
• Jeśli wynik testu przesiewowego jest ujemny, kończy to diagnostykę laboratoryjną na dany moment. Należy pamiętać, żeby badania przeciwciał nie wykonywać zbyt wcześnie, bo mogą być wtedy wyniki fałszywie ujemne. Układ odpornościowy musi mieć czas, żeby wytworzyć przeciwciała i podjąć walkę z patogenem.

Dodatni wynik testu ELISA koniecznie musi zostać zweryfikowany za pomocą testu potwierdzenia Western Blot.

Jak mówi dr Iwona Kozak-Michałowska, jeśli ograniczymy diagnostykę do samego testu przesiewowego, możemy otrzymać wynik fałszywie dodatni. Powód? Reakcje krzyżowe z białkami innych niż Borrelia bakterii, a także niektórych wirusów!

Uwaga! Jak podkreślają lekarze, testy te trzeba rozpatrywać w połączeniu z obrazem klinicznym, czyli objawami, które występują – lub nie – u danej osoby. Dodatni wynik badania serologicznego bez klinicznych objawów typowych dla boreliozy nie upoważnia do rozpoznania choroby i jej leczenia!

Testy na boreliozę – co oznacza dodatni wynik IgG i IgM?

Czy borelioza jest uleczalna?

Leczenie boreliozy w I fazie jest stosunkowo proste – trzeba przyjmować odpowiednie antybiotyki (najczęściej doustnie). Polskie Towarzystwo Epidemiologów i Lekarzy Chorób Zakaźnych rekomenduje, by terapia trwała przynajmniej 21 dni (5).

Później sytuacja się komplikuje, terapia często musi być dłuższa, a jej skuteczność nie zawsze jest zadowalająca. Czasem potrzebne jest przyjmowanie antybiotyków dożylnie podczas pobytu w szpitalu. Dobra wiadomość jest taka, że w większości przypadków boreliozę udaje się wyleczyć! Niestety nie oznacza to, że już nigdy nie zachorujemy. Możliwa jest ponowna infekcja, zatem trzeba koniecznie stosować wszelkie sposoby zabezpieczania się przed kleszczami.

Jak można sprawdzić efekty leczenia?

Jest już dostępna metoda przydatna w monitorowaniu efektów terapii. Polega ona na oznaczaniu ilościowym przeciwciał przeciwko specyficznemu antygenowi VIsE – to właśnie on pozwala na przetrwanie bakterii w naszym organizmie mimo prawidłowej pracy układu immunologicznego. Jak podkreśla ekspertka, można wykorzystywać go do sprawdzenia, czy leczenie przyniosło pozytywne efekty. Najlepiej oznaczyć poziom tych przeciwciał przed rozpoczęciem antybiotykoterapii, a następnie 6 i 12 miesięcy po jej zakończeniu.

Latające kleszcze – czym są strzyżaki jelenie?

Szczepionka na boreliozę

Szczepionka na boreliozę do tej pory nie jest dostępna, choć badania, które trwają od wielu lat, są coraz bardziej obiecujące. Obecnie w fazie zaawansowanych testów klinicznych jest preparat francuskiej firmy, z którym wiąże się bardzo duże nadzieje (3).

Bibliografia:

1. E-kleszcze.pl (2016). Borelioza. Pobrano z: https://e-kleszcze.pl/choroby-odkleszczowe/borelioza/
2. Borelioza (b.d.). W: Wikipedia. Pobrano 24 czerwca 2021 z: https://pl.wikipedia.org/wiki/Borelioza
3. Puls Medycyny (2020). Szczepionka przeciwko boreliozie: obiecujące wyniki II fazy badań klinicznych. Pobrano z: https://pulsmedycyny.pl/szczepionka-przeciwko-boreliozie-obiecujace-wyniki-ii-fazy-badan-klinicznych-998404
4. Cisak, E., Zwoliński, J. (2010). Borelioza i inne choroby przenoszone przez kleszcze w aspekcie narażenia zawodowego. Poradnik dla lekarzy. Łódź: Oficyna Wydawnicza Instytutu Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera. Pobrano z: https://medycynapracyportal.pl/wp-content/uploads/wydawnictwa/poradnik_borelioza_dla_lekarzy.pdf
5.  Pancewicz, S.A., Garlicki, A.M., Moniuszko-Malinowska, A., Zajkowska, A., Kondrusik, M., Grygorczuk, S., Czupryna, P., Dunaj, J. (2015). Diagnostyka i leczenie chorób przenoszonych przez kleszcze. Rekomendacje Polskiego Towarzystwa Epidemiologów i Lekarzy Chorób Zakaźnych. Przegląd Epidemiologiczny, 69, 421-428. Pobrano z: http://www.pteilchz.org.pl/wp-content/uploads/2018/11/kleszcze_2015.pdf