Z badań TNS OBOP wynika, że znaczna część społeczeństwa uznaje, że przemoc słowna w rodzinie to swego rodzaju norma. Dla 24 proc. badanych to naturalne, że podczas kłótni małżonkowie lub partnerzy obrażają się nawzajem i obrzucają różnego rodzaju wyzwiskami. Powodem do niepokoju mogą być dopiero siniaki i rany na ciele ofiary. Jednak znęcanie się psychiczne to każda forma wywierania nacisku na drugą osobę w celu uzyskania własnych korzyści, władzy, kontroli i podporządkowania sobie drugiej osoby.
Narzędziami, które do tego prowadzą, często są upokorzenie, skrzywdzenie, wyzwiska czy manipulacja. Tego typu zachowania mogą być incydentalne lub długofalowe. Bez względu jednak na formę czy czas trwania przemoc psychiczna w świetle polskiego prawa traktowana jest jako przestępstwo. – Choć nie zawsze łatwo ją udowodnić, bo nie pozostawia widocznych śladów i zazwyczaj narasta stopniowo, przez co ofiara długo może nie mieć świadomości, że jest krzywdzona – wyjaśnia Daniel Mróz z Fundacji Feniks.
Spis treści
Na czym polega przemoc psychiczna w małżeństwie?
Przemoc emocjonalna w związku często jest zakamuflowana. Odbywa się pod płaszczykiem dobrych intencji i troski. W efekcie nikt poza samą ofiarą nie zauważa niczego niepokojącego. To z kolei powoduje, że i ona sama zaczyna myśleć, że coś niewłaściwie interpretuje, może mieć wręcz poczucie winy.
– Dlatego w tym przypadku często mówi się o syndromie gotującej się żaby. Ofiara przemocy psychicznej powoli adaptuje się do sytuacji w związku i nie dostrzega pogłębiającego się procesu prześladowań. Poza tym przemoc psychiczna w rodzinie często odbywa się w czterech ścianach. Sprawca izoluje ofiarę od osób, które mogłyby być dla niej wsparciem. Eliminuje w ten sposób potencjalnych świadków i jednocześnie potęguje u ofiary poczucie samotności, bezsilności i pełnej zależności – mówi nasz ekspert.
Przemoc psychiczna w związku – objawy
Osoba przemocowa na początku stosuje zazwyczaj subtelne formy nacisku, takie jak ograniczanie kontaktu z najbliższym otoczeniem i stopniowe, ale konsekwentne obniżanie poczucia wartości ofiary, na przykład poprzez krytykowanie jej zdania, pomysłów, wyborów, wyśmiewanie ich lub bagatelizowanie. Może posuwać się do niewinnego z pozoru szantażu, mówiąc na przykład: „Gdybyś naprawdę mnie kochała, spędzałabyś czas ze mną, zamiast siedzieć u matki”. Taka wypowiedź bardziej przypomina przejaw miłości i zaangażowania niż terror psychiczny w związku.
Na karb zazdrości łatwo zrzucić próby kontrolowania wyjść, ubioru czy makijażu, a także przeglądanie telefonu, zdjęć, prywatnych wiadomości czy maili. Ostatnie, o co podejrzewa się takiego partnera, to przemoc psychiczna.Objawy te jednak świadczą o tym, że czas powiedzieć „stop!”. Ignorowanie, akceptowanie lub uleganie może spowodować eskalację tego typu zachowań i pogłębiające się obniżone poczucie własnej wartości.
Formy przemocy psychicznej w małżeństwie
Tu ograniczeniem jest właściwie tylko fantazja i wyobraźnia agresora. Tyran psychiczny zazwyczaj doskonale zna swoją ofiarę, jej słabości i czułe punkty. Wie, jak i gdzie „uderzyć”, by uzyskać zamierzony efekt. A zatem ile domów, tyle form przemocy psychicznej. Do najczęściej stosowanych należą:
Agresja słowna w małżeństwie:
- obrażanie
- krzyczenie
- straszenie
- pogarda
- groźby przemocy fizycznej
Przemoc werbalna w związku:
- ocenianie
- obwinianie, wzbudzanie poczucia winy, przenoszenie odpowiedzialności na drugą osobę
- szantaż
- manipulacja, gaslighting (o tym więcej w dalszej części tekstu)
- oczernianie
- zawstydzanie
Nadmierna kontrola i inwigilacja:
- chorobliwa zazdrość
- nieliczenie się z uczuciami
- publiczne ośmieszanie, krytykowanie, ignorowanie
- uzależnianie finansowe
- krzywdzenie zwierząt
- wmawianie choroby psychicznej
- ograniczanie snu, pożywienia i schronienia
Znęcanie psychiczne – przykłady
Klasycznym przykładem przemocy psychicznej poza agresją werbalną jest kontrola. Dotyczyć może ona różnych obszarów życia. Sprawca stara się zdyskredytować w oczach ofiary najbliższe jej osoby lub organizuje jej czas tak, by nie miała już przestrzeni na spotkania z kimkolwiek innym. Czasem metodą perswazji uzyskuje dostęp do jej prywatnej korespondencji, namawia do założenia wspólnego konta w mediach społecznościowych lub w banku.
W przypadku kontroli finansowej może zacząć od niewinnie udzielanych rad, na przykład dotyczących oszczędzania czy sposobów wyjścia z długów. Kolejnym krokiem często jest domaganie się informacji o zarobkach i wydatkach, a następnie próba ich kontrolowania. W końcu argumenty finansowe stają się narzędziem kontroli totalnej. Wszak wyjazd na wakacje, wyjście na miasto czy podjęcie nauki wymaga nakładów finansowych, na które tyran psychiczny może się nie zgodzić, uzasadniając decyzję nadmiernymi kosztami.
Jednak najbardziej podstępnym przykładem jest nękanie psychiczne w białych rękawiczkach, tzw. gaslighting. To taka forma manipulacji drugą osobą, która sprawia, że traci ona zaufanie do siebie samej i otaczającego ją świata. Nazwa tego zjawiska pochodzi od tytułu sztuki Patricka Hamiltona Gas light (Gasnący płomień). Sztuka opowiada historię pewnego małżeństwa, w którym żona podejrzewa męża o morderstwo. Jednocześnie zauważa, że z domu znikają różne przedmioty, a w nocy docierają do niej dziwne dźwięki. Mąż – sprawca tych wszystkich tajemniczych zjawisk – usiłuje jej wmówić, że ma urojenia. W efekcie kobieta zaczyna wierzyć w swoją chorobę psychiczną.
Częścią takiej manipulacji są także mikroagresje, o których w książce Czułość. Przewodnik pozytywnego egoizmu pisze amerykańska terapeutka i psycholożka kliniczna dr Sophie Mort. Przedrostek „mikro” nie oznacza jednak mniejszej skali wyrządzonej krzywdy. Wziął się stąd, że te akty agresji są zazwyczaj ukryte, nierozpoznawalne od razu, a osoba, która ich doświadcza, odczuwa między innymi zaskoczenie, paraliż, przerażenie i dezorientację.
Bo jak zareagować na wypowiedziane przez mężczyznę zdanie: „Jesteś taka mądra i elokwentna jak na kobietę. To naprawdę niesamowite”? Tego typu wypowiedź pozornie można by przecież uznać za komplement, tymczasem ukryty w niej komunikat brzmi: osoby takie jak ty (czyli kobiety) nie są zwykle tak elokwentne i mądre. Łatwo jednak wmówić adresatce, że jest zbyt wrażliwa, pozbawiona poczucia humoru lub umiejętności przyjmowania komplementów. Powtarzające się akty mikroagresji doprowadzają do tego, że ich odbiorca sam już nie wie, czy wina tkwi w nim, czy też jednak w otaczającym go świecie.
Przemoc psychiczna w rodzinie
Trudno jednoznacznie określić skalę tego zjawiska, ale szacuje się, że nawet 80 proc. kobiet i dzieci doświadczyło jakiejś formy przemocy psychicznej. W przypadku najmłodszych często powoduje to efekt błędnego koła, ponieważ przemoc jest modelem uczenia się, skłonność do niej wynosimy więc ze środowiska, w którym dorastamy. W efekcie zarówno sprawcy, jak i ofiary często wywodzą się z rodzin, w których na przykład matka żyje w pełnej zależności od ojca albo mąż się znęca psychicznie nad żoną, potrzeby dzieci natomiast nie są w ogóle brane pod uwagę.
Sprawców, dla których celem jest krzywdzenie drugiej osoby, samych w sobie jest niewielu. Zachowanie większości z nich wynika z potrzeby władzy i kontroli, którą kompensują sobie deficyty poczucia własnej wartości. Natomiast ofiarami często padają osoby, które z domu rodzinnego wyniosły wzorzec funkcjonowania w relacji przemocowej, oparty na podporządkowaniu się i uległości, choć nie zawsze jest to regułą. – Fakt ten w żaden sposób nie przenosi jednak odpowiedzialności na osobę doświadczającą przemocy. Zawsze za zachowania przemocowe odpowiada sprawca – podkreśla Daniel Mróz z Fundacji Feniks.
Znęcanie psychiczne męża nad żoną
Ze statystyk wynika, że przemoc emocjonalna to domena mężczyzn. – Ma to bez wątpienia związek z tym, że patriarchalna kultura, w której żyjemy, właśnie im przypisuje atrybuty władzy i kontroli. Mężczyźni często wychowywani są w przekonaniu, że to oni mają być głową rodziny, czyli tymi, którzy rządzą, a żona i dzieci powinny się podporządkować ich woli. Częściej budują więc swoją pozycję poprzez znęcanie psychiczne nad żoną. Pomaga im w tym także język, w którym znacznie więcej epitetów czy obraźliwych określeń odnosi się do kobiet – wyjaśnia nasz ekspert.
Znęcanie psychiczne nad mężem
Ta sama kultura i wynikające z niej przekonania sprawiają, że mężczyźni rzadziej przyznają się do tego, że mają do czynienia z przemocą psychiczną ze strony partnerki. Wstydzą się i boją, że jeśli prawda wyjdzie na jaw, zostaną uznani za słabych i niemęskich. Trudno więc realnie oszacować skalę tego zjawiska. – Psychiczne znęcanie się w wydaniu kobiet ma jednak nieco inny mechanizm działania. Taka przemoc emocjonalna ma w sobie zazwyczaj element reaktywny, czyli wynika z bezradności, ale też często z niekompetencji np. wychowawczych. Choć oczywiście zdarzają się także kobiety o silnej potrzebie dominacji i władzy – tłumaczy Daniel Mróz.
Test: czy doznaję przemocy?
Przemoc psychiczna w małżeństwie to często sytuacja patowa, bo doświadczająca jej osoba długo nie ma pewności, czy faktycznie jest ofiarą, czy też tylko jej się wydaje, że dzieje się coś niedobrego. Zdając sobie z tego sprawę, specjaliści stworzyli wiele testów, które pozwalają dokładnie określić, co to jest przemoc psychiczna, na czym polega znęcanie psychiczne,i obiektywnie ocenić, czy związek opiera się na relacjach partnerskich i obopólnej zgodzie, czy też ma charakter toksyczny .
Aby je znaleźć, wystarczy wpisać w dowolną wyszukiwarkę internetową hasło: przemoc psychiczna w związku – test. Jednym z rzetelnych internetowych narzędzi jest Przemocometr w formie prostej linijki, ze skalą w kolorach od spokojnej zieleni do alarmującej czerwieni. Na skali tej umieszczono 23 przykłady zachowań, które mieszczą się w normie partnerskiego związku, takich, które powinny wydać się niepokojące, i tych już absolutnie alarmujących. „Linijka – miernik przemocy” powstała w Ameryce Łacińskiej, a w 2019 roku dostosowano ją do europejskich standardów. Polską wersję zainicjowały Plakaciary, czyli organizacja walcząca z kulturą gwałtu i patriarchatem we współpracy ze Stowarzyszeniem Soroptimist International Pierwszy Klub we Wrocławiu.
Jak nie stać się ofiarą przemocy psychicznej?
To trudne pytanie, bo w rzeczywistości ofiarą takiej agresji może stać się każdy z nas, choć bez wątpienia osoby o ugruntowanym wysokim poczuciu własnej wartości, które nie boją się wyrażać i bronić własnego zdania, są mniej narażone na eskalację tego typu zachowań. – Ich stanowcza postawa zniechęca potencjalnego agresora, który doskonale wie, na co może sobie pozwolić. Tego typu osobowości często same przerywają toksyczną relację – mówi Daniel Mróz.
Ekspert dodaje, że wzór przemocy wynosimy w domu. Aby więc przerwać jej spiralę, warto zastanowić się, w jakie narzędzia wyposażamy swoje dzieci, czy to, co do nich mówimy, idzie w parze z tym, co robimy? Dzieci nie przyswajają pustych teorii, uczą się poprzez pokazywanie i modelowanie. Dlatego ważne, by nie tylko rodzice zwracali się do siebie z szacunkiem, ale także obdarzali nim najmłodszych, potrafili kontrolować swoje emocje i odróżniać je od zachowań.
Masz prawo się zezłościć, ale nie masz prawa z tego powodu wyzywać swojego dziecka. Możesz zazdrościć, ale nie możesz ograniczać. Bardzo ważna jest także spójność komunikatów. Bo jeśli wpajamy dziecku, że nie można źle mówić o innych ludziach, a później przy nim obgadujemy sąsiadkę, to jakie znaczenie mają nasze wcześniejsze słowa? Nie da się nauczyć dziecka szacunku do siebie i innych, jeżeli nie doświadczy go ono w domu. A tam, gdzie jest szacunek, nie ma miejsca na znęcanie psychiczne w rodzinie.
Skutki przemocy psychicznej w związku
Lista konsekwencji, jakie niesie ze sobą psychiczne znęcanie się, jest bardzo długa. Specjaliści z Ogólnopolskiego Pogotowia dla Ofiar Przemocy w Rodzinie „Niebieska Linia” wymieniają m.in.: niską samoocenę, niszczenie psychiczne ofiary,spadek jej poczucia mocy sprawczej, uniemożliwienie podjęcia jakichkolwiek działań niezgodnych z zasadą posłuszeństwa, osłabienie psychicznych i fizycznych zdolności stawiania oporu oraz wyrobienie przekonania o daremności jego stawiania, całkowite uzależnienie ofiary od prześladowcy, stały strach i utrata nadziei, choroby psychosomatyczne, ciągły stres, zaburzenia snu.
Daniel Mróz z Fundacji na Rzecz Przeciwdziałania Przemocy Feniks dodaje, że poniżanie psychiczne może mieć też bardzo dramatyczne skutki. Jeżeli przemoc nie jest w porę zatrzymana, czasem kończy się nawet śmiercią. W zakładach karnych jest mnóstwo kobiet, które trafiły tam z powodu gnębienia psychicznego przez męża. Dostają wyroki za zabójstwo partnera, którego dokonały w afekcie, po latach upokorzeń i prześladowań. Ponoszą więc karę za to, że żadna z instytucji, które powinny je chronić przed oprawcą, nie udzieliła im pomocy.
Osoba, która doświadcza przemocy psychicznej, sama zazwyczaj nie potrafi zatrzymać nękania, natomiast sprawca też nie jest w stanie z niego zrezygnować, bo daje mu ono poczucie władzy, kontroli i bezpieczeństwa. Dlatego tak ważna jest reakcja kogoś z zewnątrz. Jeśli znęcanie psychiczne męża nad żoną lub przemoc domowa psychiczna w innej formie nie zostanie w porę powstrzymana, bardzo często eskaluje, dołącza się niej przemoc ekonomiczna, przemoc fizyczna, a nawet przemoc seksualna.
Tymczasem w naszym społeczeństwie wciąż pokutuje przekonanie, że ofiary akceptują swoją sytuację. W badaniu przeprowadzonym przez TNS OBOP taki pogląd wyraziło aż 49 proc. respondentów! Bierna postawa może wynikać jednak z szeregu zjawisk, które ze świadomą akceptacją zdarzeń nie mają nic wspólnego.
Wyuczona bezradność
To jedno ze zjawisk, które sprawia, że osoba doświadczająca nękania psychicznego staje się wobec sprawcy kompletnie bezsilna. Wyuczona bezradność polega na tym, że ofiara przestaje mieć poczucie sprawczości i wpływu na własne życie, bo poprzez liczne manipulacje staje się zależna od oprawcy, który izoluje ją od grupy wsparcia, przyjaciół, rodziny, sąsiadów.
Nie należy tego mylić ze zjawiskiem powszechnie znanym jako syndrom sztokholmski, w przypadku którego sprawca jest jednocześnie zły i bardzo dobry. W takim związku między ofiarą a sprawcą tworzy się pewien rodzaj symbiozy emocjonalnej, a wręcz więzi i przywiązania. Oba te stany mogą dotyczyć ofiar przemocy psychicznej.
Przemoc psychiczna w rodzinie – jak sobie radzić?
– W tym przypadku absolutnie niewskazana jest terapia dla par i małżeństw, która wymaga równych sił między partnerami. Kiedy jedna z osób stosuje przemoc, a druga jest jej podporządkowana, istnieje bardzo duże ryzyko, że gdy osoba doświadczająca agresji psychicznej otworzy się i wyjawi swoje lęki, druga strona wykorzysta to do uzyskania jeszcze większej władzy – ostrzega Daniel Mróz. – W takiej sytuacji obu partnerów należy objąć terapią indywidualną. U sprawcy będzie potrzebny program korekcyjno-edukacyjny, czyli terapia, która wygasi jego potrzebę kontroli nad drugą osobą, wyposaży go w kompetencje związane z szanowaniem innych ludzi oraz kontrolą emocji. Natomiast terapia dla ofiary ma na celu wzmocnienie poczucia wpływu, sprawczości, godności i samostanowienia oraz nauczenie stawiania granic. Najważniejsze to nie bać się prosić o pomoc.
Przemoc psychiczna w rodzinie – pomoc
Ofiary przemocy psychicznej mogą skorzystać z pomocy psychologicznej i prawnej, dzwoniąc na Niebieską Linię, czyli Ogólnopolskie Pogotowie dla Ofiar Przemocy w Rodzinie. Połączenie z numerem 800 120 002 jest poufne i bezpłatne. Profesjonalnego wsparcia powinien udzielić także najbliższy ośrodek pomocy społecznej.
Źródła:
Wywiad z Danielem Mrozem z Fundacji na Rzecz Przeciwdziałania Przemocy Feniks
Niebieska Linia. (2018). Rodzaje przemocy. Pobrane z https://www.niebieskalinia.info/index.php/przemoc-w-rodzinie/8-rodzaj-przemocy.
Mort, S. (2021). Czułość. Poradnik pozytywnego egoizmu. Warszawa: Wydawnictwo Wielka Litera.
