Lipa to drzewo na dobre wpisane w polski krajobraz. Można ją zobaczyć w miejskich parkach i na wsiach, ale także na stanowiskach naturalnych – głównie w lasach liściastych. Lipy hojnie obdarzają nas cennym surowcem leczniczym, jakim są ich kwiaty, wykazujące dobroczynny wpływ na zdrowie i wspomagające nas w wielu schorzeniach.
Lipa należy do rodzaju Tiliae i do rodziny lipowatych. Drzewa lipowe (w sumie około 30 gatunków) występują dość powszechnie w klimacie umiarkowanym całej półkuli północnej.
Spis treści
Lipa w tradycji pradawnych Słowian
O znaczeniu lipy może świadczyć fakt, że jest ona obecna nie tylko w medycynie ludowej, ale również w licznych wierzeniach, obrzędach i zwyczajach ludowych. W wierzeniach ludów słowiańskich lipa była drzewem świętym i magicznym. Kojarzono ją z bóstwami żeńskimi, przypisywano właściwości wspierające płodność i oddziałujące na zmysły. Utożsamiano ją z kultem Matki Ziemi, pod jej drzewem składano ofiary i prośby o obfity urodzaj.
Lipa towarzyszyła ludziom od urodzenia aż po grób. I to w znaczeniu dosłownym, ponieważ z drewna lipowego ciosano zarówno kołyski dla niemowląt, jak i trumny. Lipowa trumna miała zapewniać spokojny wieczny odpoczynek.
Lipa to również drzewo pojednania. Wierzono, że posadzenie drzewa lipowego zapewni szczęście i pokój w rodzinie. Sadzono więc lipę w ogrodzie w dniu ślubu, aby zapewnić nowożeńcom pomyślność i zgodę w małżeństwie. W drzewie lipy upatrywano strażnika pokoju nie tylko między małżonkami, ale też między zwaśnionymi rodami. Posadzona na granicy posiadłości miała pilnować zgody sąsiedzkiej.
Podatne na obróbkę drewno lipowe służyło Słowianom również do wytwarzania przedmiotów codziennego użytku, takich jak naczynia, sztućce, meble, a nawet instrumenty muzyczne. Drewno lipowe jest miękkie i elastyczne, doskonale zatem nadaje się do prac snycerskich oraz rzeźbiarskich.
Ciekawostka! Słynny ołtarz Wita Stwosza w kościele Mariackim w Krakowie został wyrzeźbiony właśnie z drewna lipowego.
Lipa – jak wygląda?
Lipa to piękne i potężne drzewo, zazwyczaj o prostym pniu, dorastające nawet do 30 metrów wysokości. Dorosłe drzewo tworzy okazałą, zaokrągloną koronę. Ma sercowate liście z piłkowanymi brzegami. Po spodniej stronie liścia zobaczymy charakterystyczne włoski, znajdujące się w kątach nerwów.
Pień drzewa może osiągać nawet metr średnicy. Młodsze drzewa mają gładką, szarozieloną korę, która z wiekiem staje się bardziej popękana. Kora lipy dorosłej przyjmuje barwę szarawą, czasem prawie czarną.
Najbardziej istotną częścią lipy są jej kwiaty. Rosną pojedynczo lub w pęczkach, usytuowane na długich szypułkach, z których w dolnej części wyrasta charakterystyczna dla kwiatów lipy podsadka. Kwiaty są drobne, mają kolor biały lub jasnożółty. Wydzielają intensywny i bardzo przyjemny aromat. Przechodząc obok drzewa lipowego w czasie jego kwitnienia, z pewnością poczujemy silną woń, którą kwiaty lipowe zawdzięczają obecności olejku eterycznego.
Warto wiedzieć, że liście lipy są jadalne. Cechują się delikatnym, słodkawym smakiem, więc możemy je wykorzystać w kuchni. Najlepiej jako dodatek do sałatek – można je połączyć z pomidorem, awokado, startą marchewką, pestkami dyni lub słonecznika, ogórkiem, gotowanym bobem – z czymkolwiek, co nam przyjdzie do głowy 🙂 Do tego sos z oliwą, cytryną, solą i pieprzem i danie gotowe. Jest zdrowe i dobrze smakuje, a młodziutkie, świeże liście lipowe dodają mu niezwykle apetycznego wyglądu!
Rodzaje lipy
Z rodzimych gatunków lip najbardziej znana i najpowszechniej występująca jest lipa drobnolistna (Tilia cordata). Można ją spotkać w całej Polsce. Drugim pod względem popularności gatunkiem jest lipa szerokolistna (Tilia platyphyllos), zwana czasami wielkolistną. Zasiedla głównie rejony Podhala, Małopolski oraz Gór Świętokrzyskich. Wśród innych gatunków rodzaju Tilia w Polsce można spotkać lipę srebrzystą, krymską, amerykańską, mongolską oraz holenderską.
Jak odróżnić lipę drobnolistną od szerokolistnej?
Sercowate liście lipy szerokolistnej są ponad dwukrotnie większe od liści lipy drobnolistnej, większe są również jej kwiaty, ogonki kwiatowe i podsadki. Oba gatunki lip można rozróżnić także po barwie włosków w kątach nerwów na spodniej stronie liścia. U lipy drobnolistnej mają barwę rudawą, podczas gdy w przypadku lipy szerokolistnej włoski są białe.
Kora lipy szerokolistnej jest dość cienka, łamliwa, szarobrązowa, u starszych drzew bardziej popękana, ale nie tak mocno pożłobiona jak u lipy drobnolistnej.
Różne są także owoce obu drzew. Owoce lipy drobnolistnej są okrągłe, nieżeberkowane i miękkie – można je z łatwością rozkruszyć palcami. Natomiast u jej krewniaczki lipy szerokolistnej owoce mają okrągławy lub gruszkowaty kształt, wyraźnie zaznaczone żebra i są zdecydowanie bardziej twarde – nie da się ich rozłupać dłonią.
Kiedy kwitnie lipa?
Czas kwitnienia drzew lipowych różni się w zależności od gatunku. Wydawałoby się, że lipy powinny kwitnąć w lipcu, ponieważ miesiąc ten wziął swą nazwę właśnie od nazwy tego drzewa. Faktycznie, Tilia cordata, czyli lipa drobnolistna, kwitnie na przełomie czerwca i lipca.Natomiast czas kwitnienia lipy szerokolistnej przypada na około dwa tygodnie wcześniej, czyli już w połowie czerwca.
Lipy należą do ważnych roślin miododajnych. Kwitną obficie, a intensywny zapach przywabia pszczoły. Uzyskuje się z nich miód lipowy – wyjątkowo smaczny i zdrowy. Jego właściwości lecznicze są zbliżone do właściwości kwiatów lipowych.
Właściwości lecznicze lipy i jej zastosowanie
Do celów leczniczych zbiera się kwiatostany lipy wraz z podsadkami. Termin zbiorów przypada na koniec czerwca i pierwszą połowę lipca. Pamiętać należy, aby kwiaty zbierać w miejscach oddalonych od dużych arterii miejskich, wolnych od smogu, spalin i zanieczyszczenia powietrza. Zbiór przeprowadza się w słoneczny, suchy dzień, aby uniknąć wilgoci na kwiatach.
Kwiatostany najlepiej suszyć w warunkach naturalnych – w zacienionym i przewiewnym pomieszczeniu. Jeśli do suszenia wykorzystujemy podwyższoną temperaturę, to nie może ona przekraczać 35 stopni C.
Wysuszony surowiec przechowujemy w szklanych słojach lub w papierowych torebkach. Przyda się jesienią i zimą, kiedy dopadną nas przeziębienia i inne infekcje. Warto mieć wtedy pod ręką zapas lipowych kwiatów, aby wzmocnić odporność i ułatwić powrót do zdrowia.
Z jakiego działania słynie lipa?
- Działanie napotne i przeciwgorączkowe
Lipa drobnolistna, podobnie jak inne gatunki, od wieków wykorzystywana była w medycynie ludowej. Znana jest przede wszystkim jako środek napotny. Najczęściej po kwiat lipy sięgamy w przypadku przeziębienia i chorób przebiegających z gorączką. Gorące napary lipowe wykazują działanie napotne, co ułatwia i przyspiesza naturalny spadek podwyższonej temperatury ciała. Za działanie napotne surowca odpowiadają przede wszystkim obecne w nim flawonoidy, w szczególności tilirozyd.
- Działanie przeciwzapalne i przeciwkaszlowe
To działanie lipa zawdzięcza głównie obecności rutozydu, garbników, procyjanidyn, kwasów fenolowych oraz flawonoidów (między innymi tylirozydu). Flawonoidy wykazują silne właściwości antyoksydacyjne, z czym wiąże się działanie przeciwzapalne surowca.
Obecne w kwiatach lipy związki śluzowe odpowiadają za ich działanie powlekające, zmiękczające i osłaniające, dotyczące głównie błon śluzowych gardła i dróg oddechowych. W efekcie napar z lipy uśmierza suchy kaszel oraz łagodzi ból gardła. Ciepłym naparem z kwiatu lipowego można też płukać chore gardło.
Składniki olejku eterycznego natomiast (głównie geraniol, eugenol, cytral, linalol, farnezol) zmniejszają lepkość wydzieliny oskrzelowej w drogach oddechowych i ułatwiają w ten sposób wykrztuszanie. To dlatego herbata lipowa przydaje się najbardziej w przypadku grypy, przeziębienia, anginy, stanów zapalnych gardła i oskrzeli, przy suchym kaszlu, bólu gardła i przy każdej infekcji górnych dróg oddechowych.
- Działanie uspokajające
Lipa działa jednak nie tylko w przypadku infekcji. Ma korzystny wpływ także na układ nerwowy. Zmniejsza nadmierne napięcie emocjonalne i działa uspokajająco. Jest dobrym środkiem do łagodzenia nadpobudliwości nerwowej, ułatwia relaksację i zasypianie.
Kwiaty lipowe stosuje się również w niestrawności, pomocniczo w łagodnych zaburzeniach metabolizmu oraz miażdżycy. Mają właściwości rozkurczające i zwiększające wydzielanie soków trawiennych oraz żółci. Działają też lekko moczopędnie oraz delikatnie obniżają ciśnienie krwi.
Ciekawostka! Drewno lipowe wykorzystuje się również do produkcji preparatu leczniczego Carbo medicinalis, popularnie nazywanego po prostu węglem leczniczym. Ma zastosowanie głównie w biegunkach i zatruciach pokarmowych.
Lipa w kosmetyce
Kwiatostany lipowe są wykorzystywane również w kosmetyce. Pozyskiwane z nich wyciągi są składnikiem preparatów do pielęgnacji cery i ciała. Można nimi także płukać włosy oraz dodawać do kąpieli.
Lipowa kąpiel sprawi, że skóra będzie lepiej nawilżona, bardziej elastyczna i gładka. Kosmetyki z lipą sprawdzą się zwłaszcza w przypadku cery suchej, a także z tendencją do wyprysków i stanów zapalnych. Napar lipowy dobrze przysłuży się także przesuszonym włosom, którym doda miękkości i elastyczności. Wskazany jest także przy takich problemach, jak łojotok, łupież czy nadmiernie przesuszona skóra głowy.
Lipa – przeciwwskazania do stosowania
W zalecanych dawkach lipa uznawana jest za bezpieczny surowiec. Niezwykle rzadko zdarzają się przypadki pokrzywki lub reakcji alergicznej po kontakcie z drzewem lipowym.
Należy też pamiętać, że napar lipowy działa moczopędnie, zatem ostrożność powinny zachować osoby z poważnymi schorzeniami nerek. Pijąc herbatę lipową, często (np. w czasie infekcji) powinniśmy dodatkowo wypijać większą ilość wody, aby nie narażać się na odwodnienie. Uważać również należy, jeśli zażywamy leki diuretyczne.
Osoby cierpiące z powodu chorób serca przed zastosowaniem herbaty lipowej powinny skonsultować się z lekarzem prowadzącym.
Źródła:
- Mount Sinai. (2023). Linden. Pobrane z: LINK
- Głowniak, K. (2020). Lipa – znana i doceniana. Pobrane z: LINK
- Wawer, I. (2023). Lipa. Pobrane z: LINK
- Gołdowski, K. (2022). Lipa w wierzeniach Słowian. Pobrane z: LINK
- Sadowski, R. (b.d.). Lipa – rodzina lipowate. Pobrane 10 maja 2023 z: LINK
