Spis treści
Czym jest empatia?
Empatia (z gr. empatheia – współczucie w cierpieniu) jest umiejętnością odczuwania czyjegoś stanu wewnętrznego. Osoba empatyczna potrafi zrozumieć i ocenić, przez co przechodzi drugi człowiek. Ma zdolność do wczucia się w emocje, zamiary i w sytuacje innych.
Rodzaje empatii
Empatia tłumaczona jest jako umiejętność współodczuwania. Możemy wyróżnić dwa rodzaje, które dokładniej wyjaśniają jej charakterystykę.
Empatia emocjonalna
Empatia z perspektywy emocjonalnej to współodczuwanie stanów afektywnych drugiej osoby, umiejętność zrozumienia jej emocji i uczuć. To również wspólne przeżywanie smutku czy radości. Osoba z wysoką empatią emocjonalną współodczuwa to, co dzieje się z drugim człowiekiem. Przeżywa podobne stany emocjonalne, które uruchamiają w niej potrzebę pomocy i troski.
Empatia poznawcza
Ten rodzaj empatii charakteryzuje się umiejętnością przyjmowania cudzej perspektywy. Osoba z wysoką empatią poznawczą wykazuje się dużym zrozumieniem działania drugiej osoby. Dostrzega jej pobudki i cel. Potrafi „postawić się na czyimś miejscu”. Dzięki temu możliwe jest obopólne zrozumienie.
Neurobiologiczne aspekty empatii
Wielu badaczy stara się wyjaśnić neurobiologiczne mechanizmy empatii. Powstało na ten temat mnóstwo prac naukowych. Pionierskie badanie, opublikowane w 2004 roku przez badaczkę Tanię Singer, wyjaśniło wiele na temat neurologicznego podłoża reakcji empatycznych [1].
Eksperymentowi poddano osoby będące w związkach partnerskich. Najpierw pokazywano partnerom obraz, na którym ich ukochana osoba ma grymas twarzy świadczący o przeżywanym bólu. Następnie osobę tę poddawano bodźcowi wywołującemu ból. Wyniki były zaskakujące. W trakcie obserwacji zarówno bólu bliskiej osoby, jak i przeżywania własnego bólu, aktywowane były podobne obszary w mózgu. Wnioskując: w czasie, gdy empatyzujemy z bólem innej osoby, uruchamiamy bardzo podobne szlaki neuronowe, które aktywują się w czasie, gdy sami odczuwamy ból. Biorą w tym udział między innymi tzw. neurony lustrzane.
Pokazuje to nam, że w trakcie empatyzowania z drugą osobą bardzo ważne jest umiejętne oddzielenie swojego cierpienia od cierpienia drugiej osoby. Jest to niezbędny składnik dbania o swój dobrostan emocjonalny.
Czy empatia jest dziedziczna?
Naukowcy od wielu lat się nad tym zastanawiają. Wyjaśnienie mechanizmu dziedziczenia genów odpowiadających za empatię emocjonalną i poznawczą pozwoliłoby w dużym stopniu zrozumieć zachowanie osób, które mają tę cechę słabo rozwiniętą.
Obecna wiedza wskazuje, że empatia jest dziedziczona w bardzo małym stopniu. Szacuje się, że jej dziedziczność sięga ok. 30 proc. (w różnym stopniu dziedziczona jest empatia emocjonalna i poznawcza). Oznacza to, że środowisko, w którym człowiek dorasta, ma dużo większy wpływ na rozwój empatii niż geny [2].
Bardzo ważne w kształtowaniu tej cechy są pierwsze lata życia. Dziecko, obserwując rodziców i otoczenie, uczy się reagować na świat. Poznaje odpowiednie sposoby reagowania na czyjeś cierpienie, rozwija inteligencję emocjonalną oraz poznawczą. To właśnie te komponenty w dużym stopniu są mocno rozwinięte u osób empatycznych.
Wyniki badań są dobrą wiadomością dla wszystkich rodziców, którzy chcą, aby ich dziecko było bardziej współodczuwające i pomocne. Dobra wiadomość jest też taka, że – mimo iż największą neuroplastyczność mózg wykazuje w pierwszych latach życia – empatię możemy rozwijać również w dorosłości.
Jak zachowuje się osoba empatyczna?
Empatia może przybierać wiele różnych form. Osoba, u której ta cecha jest mocno rozwinięta, może wykazywać duże współczucie, litość w stosunku do osób odczuwających smutek, współcierpienie, czuć wspólną radość z osobami, które odniosły sukces, i wiele innych [3].
Osoba empatyczna przeżywa intensywnie cudze emocje, bez względu na to, czy są one przyjemne, czy nieprzyjemne. Ma w sobie dużą łatwość rozumienia pobudek i celów drugiej osoby. Potrafi także przewidzieć i zrozumieć zachowanie. Osoba empatyczna umie być cudownym przyjacielem, rodzicem, partnerem. Jej umiejętność zrozumienia uczuć drugiej osoby sprzyja budowaniu silnych i głębokich relacji.
Badania pokazują również, że wysoki poziom empatii jest skorelowany z niskim poziomem agresji i przemocy [4]. Im osoba jest bardziej współodczuwająca, tym mniej ma w sobie nienawiści, agresji i chęci zranienia drugiego człowieka.
Cechy osoby empatycznej
Empatia nie jest jednowymiarowa. Oznacza to, że nie ma jednej cechy, która występuje u wszystkich osób wykazujących się dużą empatią. Możemy jednak wyróżnić wiele różnych postaw, zachowań i cech, które często są wspólne dla osób empatyzujących:
- mają w sobie dużo współczucia względem cierpiących osób i zwierząt
- mogą być podatne na zmienne nastroje innych
- wykazują się dużym zrozumieniem i akceptacją
- potrafią odgadnąć pobudki zachowania drugiej osoby
- odczuwają autentyczną radość, gdy druga osoba przeżywa szczęście
- charakteryzują się dużą wrażliwością na otaczający świat
- mają duże zrozumienie dla uczuć i emocji innych
- mają w sobie niski poziom agresji, zawiści i chęci zranienia innych
Dlaczego warto być osobą empatyczną?
Empatia jest odbierana jako cecha pozytywna. Każdy z nas chciałby mieć empatycznych przyjaciół, współpracowników czy członków rodziny. Świadomość, że druga osoba nas rozumie, ułatwia budowanie bliskich związków.
Osoby wykazujące się dużą empatią potrafią budować głębokie relacje. Rozumieją emocje drugiej osoby, dlatego łatwiej im się porozumieć z bliskimi. Dzięki swojej umiejętności współodczuwania są dużym wsparciem dla bliskich. Potrafią nie tylko ukoić smutek drugiej osoby, ale również wspólnie przeżywać sukcesy.
Czy empatii można się nauczyć?
Choć empatię najlepiej rozwijać w ciągu pierwszych kilku lat życia, nie oznacza to, że nie można jej trenować również w dorosłości. Nawet starsze osoby mogą z powodzeniem stymulować w sobie postawę empatyczną. Wpływa to nie tylko na większe współczucie osobom w cierpieniu, ale i na rozwój inteligencji emocjonalnej. Warto więc włączyć do swojej codzienności ćwiczenia rozwijające empatię i zrozumienie drugiego człowieka.
Sposoby na rozwijanie empatii
Poniższe ćwiczenia warto wykonywać codziennie, dostosowując je do swoich możliwości. Najlepiej robić to razem z całą rodziną. Pogłębi to wasze relacje, wprowadzi dużo pozytywnych emocji oraz zbliży wszystkich członków.
Trening aktywnego słuchania
Aktywne słuchanie wiąże się z podarowaniem drugiej osobie swojej całkowitej uwagi i koncentracji. Postaraj się jak najczęściej być aktywnym słuchaczem. Inicjuj rozmowy na tematy ważne, szczególnie powiązane z emocjami drugiej osoby. Wyłącz telefon i otwórz się na to, co mówi twój rozmówca. Słuchaj, starając się zrozumieć. Nie oceniaj.
Mindfulness
Trening mindfulness pomaga rozwijać uważność i koncentrację na wszystkim, co cię otacza. To niezbędny składnik empatycznego rozumienia. Ucząc się dostrzegać niuanse i szczegóły, uczysz się dostrzegać drugiego człowieka. Mindfulness możesz trenować wszędzie: na spacerze, w trakcie gotowania, jedzenia lub odpoczywania. Skupiaj się na zapachach, dźwiękach i innych wrażeniach zmysłowych. Uaktywnisz tym samym swoją wrażliwość na otoczenie.
Uważność „do środka”
Bardzo ważnym ćwiczeniem w rozwoju empatii jest uważne obserwowanie swojego ciała. Przynajmniej raz dziennie usiądź na kilka minut w ciszy i skup się na tym, co dzieje się w twoim ciele. Czy coś cię boli? Coś dokucza? Aby zrozumieć perspektywę drugiej osoby, najpierw musisz nauczyć się rozumieć siebie. Wszelkie ćwiczenia skupiające się na rozwijaniu samoświadomości są bardzo pomocne.
Rozwijanie otwartości umysłu
Otacza nas bardzo wiele idei, pomysłów innych osób, wartości i różnych sposobów na życie. Twój mózg musi więc bez przerwy wszystko kategoryzować, wartościować i oceniać. Taka jest jego rola. Dzięki temu chroni twój system wartości i moralności. Rozwijanie otwartości umysłu wymaga więc świadomego wysiłku. Spróbuj obserwować zachowanie innych, nie oceniając. Nie zamykaj się na inne idee, pomysły i projekty. Jak najczęściej bierz udział w dyskusjach z osobami o odmiennych poglądach. Postaraj się zrozumieć ich perspektywę i sposób myślenia. Taki trening bardzo rozwija empatię poznawczą.
Nauka empatycznej komunikacji
Sposób, w jaki mówisz do drugiej osoby, może sprzyjać rozwojowi empatii lub go blokować. Warto więc uczyć się wspólnie z bliskimi, w jaki sposób rozmawiać, by druga strona mogła łatwiej każdego zrozumieć. Doskonałym narzędziem do rozwijania empatycznej komunikacji są techniki NVC – zostały one szeroko opisane w książce „Porozumienie bez przemocy” M.B. Rosenberg [5].
Gdy empatia staje się problemem…
Pomimo tego, że empatia jest cechą pożądaną, to może wywierać na nas także negatywny wpływ. Silnie rozwinięta empatia, w połączeniu z wysoką wrażliwością, neurotycznością lub niską odpornością psychiczną, może być mocno obciążająca dla każdej ze stron. Osoba empatyczna często może czuć się przytłoczona problemami innych. Warto więc, wraz z rozwojem empatii, pracować również nad ustalaniem własnych granic.
Zagrożenia związane z empatią:
- trudność w ustalaniu granic
- niska asertywność
- zbyt dużo przeżywanych nieprzyjemnych emocji
- podatność na nastroje innych
- poczucie przytłoczenia
- podatność na manipulację
Konieczne jest zaznaczenie, że wymienione trudności nie wynikają z samej empatii, a z nieumiejętnego nią zarządzania. Jeżeli w połączeniu z wysoką empatią osoba jest również mało asertywna i wysoko wrażliwa, to naraża siebie na wiele nieprzyjemnych sytuacji. Warto więc mieć świadomość swoich mocnych i słabych stron. Pozwoli to ochronić siebie przed zbytnim przeciążeniem emocjonalnym.
Bycie empatycznym to cudowny dar, jaki możesz podarować sobie i innym. Osoby z wysoko rozwiniętą empatią są łagodniejsze, bardziej przyjazne i wrażliwe. Przeżywają świat intensywniej i jest w nich o wiele więcej dobra niż u osób bez empatii. Warto tę cechę rozwijać u siebie i u najbliższych. Bez względu na wiek możesz stawać się bardziej empatyczny.
Źródła:
- Singer, T., Seymour, B., O’Doherty, J., Kaube, H., Dolan, R. J., Frith, C. D. (2004). Empathy for pain involves the affective but not sensory components of pain. Science, 303(5661), 1157–1162. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/14976305/
- Jankowiak-Siuda, K., Krakowska, N., Gaździcka, K., Kundziołka, J., Topczewski, J. (2019). Genetic basis of affective and cognitive empathy. Neuropsychiatria i Neuropsychologia/Neuropsychiatry and Neuropsychology, 14(3), 73-83. https://www.researchgate.net/publication/338520550_Genetic_basis_of_affective_and_cognitive_empathy
- Davis, M.H. (1998). Empatia. O umiejętności współodczuwania. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
- Arbour, R., Signal, T., Taylor, N. (2009).Teaching Kindness: The Promise of Humane Education. Society and Animals, 17, 136–148. http://doi.org/10.1163/156853009X418073
- Rosenberg, M.B., Markocka-Pepol, M. (2016). Porozumienie bez przemocy. O języku życia. Warszawa: Wydawnictwo Czarna Owca.
