Kozłek lekarski (waleriana) – właściwości, działanie i zastosowanie

Kozłek lekarski w ziołolecznictwie

Kozłek lekarski, bardziej znany pod popularną nazwą waleriana, to roślina należąca do rodziny kozłkowatych. Jego łacińska nazwa to właśnie Valeriana officinalis. Jest dwuletnią byliną, niewysoką, o baldaszkowatych, różowawych kwiatostanach i charakterystycznym, słodkim, miodowym zapachu. W stanie naturalnym występuje w całej Europie, Azji i Ameryce Północnej. Jednak na potrzeby ziołolecznictwa jest zawsze uprawiany. Z rodzaju Valeriana znanych jest około 250 różnych gatunków, spośród których kozłek lekarski jest najlepiej przebadany i stosowany w medycynie od wieków.

Lecznicze zastosowanie korzenia kozłka lekarskiego datuje się na czasy starożytnych imperiów Grecji i Rzymu. Pisał o nim słynny lekarz i botanik Dioskurydes. Hipokrates używał go do leczenia bólów głowy, nadmiernej nerwowości, drżenia i palpitacji serca. W Polsce zaczął być stosowany w średniowieczu, około XV wieku. Doniesienia o jego wskazaniach można znaleźć w staropolskich manuskryptach medycznych, pisanych przez zielarzy kanoników.

Naturalne sposoby na bezsenność

Co odpowiada za uspokajające działanie waleriany?

Kozłek lekarski (waleriana) znany jest przede wszystkim ze swojego działania uspokajającego. Jest ono ściśle związane ze składem chemicznym surowca. Korzeń kozłka zawiera kilka istotnych grup związków, które odpowiadają za jego właściwości i wpływ na ośrodkowy układ nerwowy. Te, które występują w najwyższym stężeniu, to przede wszystkim:

• olejek eteryczny – którego głównymi składnikami są kwasy: walerianowy, izowalerianowy oraz mirystycynowy; w olejku obecne są także terpeny: borneol, kamfen, cyneol, cymen, kamfora
• związki irydoidowe – charakterystyczne dla tego gatunku pochodne irydianu o specyficznej budowie chemicznej, które wykazują ewidentny, udowodniony wpływ uspokajający na centralny układ nerwowy. Związki te nazywane są walepotriatami i to przede wszystkim one warunkują działanie surowca. Trzeba wiedzieć, że walepotriaty są bardzo wrażliwe na wysoką temperaturę i już w temperaturze powyżej 35°C łatwo rozpadają się do innych związków. Dlatego ważne jest, aby kozłek lekarski suszyć w określonych warunkach i nie dopuścić do jego przegrzania
• seskwiterpeny – związki bardziej trwałe i nielotne. Obecne są tylko w surowcu pochodzącym z Europy, nie znajdziemy ich w gatunkach waleriany z Azji ani z Ameryki Północnej
• kwasy fenolowe – takie jak kwas kawowy oraz chlorogenowy
• flawonoidy – wśród których znajdziemy hesperydynę oraz apigeninę

Kozłek lekarski – właściwości i działanie

Unikatowy skład chemiczny korzenia kozłka determinuje jego działanie lecznicze. Kozłek lekarski znany jest głównie ze swojego wpływu na ośrodkowy układ nerwowy. Kozłek lekarski ma właściwości i działanie:

• uspokajające – waleriana zmniejsza niepokój i łagodzi nadmierne napięcie nerwowe. Walepotriaty w niej zawarte warunkują działanie odprężające, relaksujące, zmniejszają uczucie zmęczenia i przygnębienia. Kwas walerianowy oddziałuje na receptory GABA w mózgu. GABA zaś jest neuroprzekaźnikiem odpowiedzialnym za zmniejszanie pobudliwości komórek nerwowych oraz relaksację komórek mięśniowych. Związek ten działa również uspokajająco, łagodzi stres, lęki i niepokój oraz ułatwia zasypianie
• nasenne – zwłaszcza wtedy, gdy problemy ze snem rozwijają się z powodu nadmiernego napięcia nerwowego. Preparaty z kozłka ułatwiają zasypianie i pomagają osiągnąć stan relaksu, który umożliwia spokojny i regenerujący sen bez wybudzania się w nocy
• łagodzące dolegliwości przewodu pokarmowego – szczególnie te, które pojawiają się na tle nerwowym i są spowodowane dolegliwościami emocjonalnymi. Związki obecne w roślinie działają wiatropędnie, żółciopędnie i rozkurczająco

Ciekawostka! O ile waleriana działa uspokajająco na ludzi, o tyle wywołuje silne pobudzenie u kotów. Działa na nie jak afrodyzjak. Nie wpływa na układ nerwowy, lecz na zmysły, wywołując napady ekscytacji. Zapach kozłka lekarskiego bardziej przyciąga kocury niż kotki, zapewne z tego względu, że przypomina zapach wydzielany przez kotki w okresie rui.

Leki roślinne na uspokojenie i dobry sen

Kozłek lekarski – na jakie dolegliwości pomaga waleriana?

W związku z powyższym spektrum właściwości i działania, kozłek lekarski najczęściej wykorzystywany jest w leczeniu i łagodzeniu takich dolegliwości, jak między innymi:

• bezsenność – jest to bodajże najlepiej poznane wskazanie do zastosowania specyfików walerianowych. W tym wskazaniu korzeń waleriany może być uzupełniany innymi preparatami roślinnymi o działaniu nasennym. Kozłek doskonale się komponuje z takimi ziołami, jak np. melisa, passiflora, lawenda czy szyszki chmielu. Biorąc pod uwagę fakt, że liczba osób cierpiących na zaburzenia zasypiania nieustannie rośnie, roślinne preparaty uspokajające i poprawiające jakość snu cieszą się coraz większą popularnością. Nic w tym dziwnego – wiadomo wszak, że przewlekłe problemy ze snem istotnie pogarszają samopoczucie, komfort życia i wydajność w ciągu dnia. Dlatego w razie czego warto mieć w domowej apteczce np. krople walerianowe
• niepokój i nadmierne pobudzenie nerwowe – kozłek lekarski jest doskonałą i bezpieczną alternatywą dla różnych farmakologicznych specyfików o działaniu uspokajającym. Znalazł zastosowanie w stanach podenerwowania, nadmiernej irytacji, zaburzeniach nastroju, a nawet w stanach lękowych. Badania wykazały, że jest środkiem nie tylko skutecznym w leczeniu niepokoju i zaburzeń snu, lecz również bezpiecznym i dobrze tolerowanym
• symptomy przewlekłego stresu – które dotyczą nie tylko centralnego układu nerwowego, ale także objawiają się w postaci takich dolegliwości, jak: bóle głowy, zawroty głowy, palpitacje serca czy przyspieszone tętno. Waleriana zmniejsza również odczucie zmęczenia, delikatnie poprawia nastrój oraz pomaga radzić sobie ze stresem i przygnębiającymi myślami
• uderzenia gorąca – to wskazanie dotyczy przede wszystkim kobiet w okresie menopauzy, skarżących się na dokuczliwe uderzenia gorąca. Być może jest to związane z uwarunkowaną hormonalnie labilnością nastrojów, która powoduje nadmierną nerwowość i nadpobudliwość u kobiet w tym czasie. Zatem to wpływ uspokajający kozłka lekarskiego może być odpowiedzialny za łagodzenie tych dolegliwości klimakteryjnych. Badania nie wskazują bowiem jednoznacznie na to, jakoby waleriana miała bezpośrednio oddziaływać na poziom hormonów w organizmie
• bolesne miesiączkowanie – w tym przypadku kozłek lekarski łagodzi głównie dolegliwości skurczowe, ze względu na swoje działanie spazmolityczne. Kobietom przychodzi wtedy z pomocą również jego działanie sedatywne, jako że bolesne miesiączki przynoszą ze sobą często zwiększone napięcie nerwowe, drażliwość czy zaburzenia nastroju.
• dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego – szczególnie te, które rozwijają się na tle nerwowym. Mogą się one objawiać bólami skurczowymi żołądka, nerwowymi kolkami czy zaburzeniami trawienia

Czy korzeń kozłka jest bezpieczny w stosowaniu? Czy waleriana wykazuje skutki uboczne?

Korzeń kozłka, czyli waleriana jest bezpiecznym i dobrze tolerowanym surowcem leczniczym, zwłaszcza wtedy, gdy stosuje się go krótkoterminowo i doraźnie. Jeśli nawet pojawią się jakiekolwiek działania niepożądane, zwykle są one łagodne i szybko ustępują. Wśród nich mogą się znaleźć takie objawy, jak:

• bóle głowy
• zawroty głowy
• mdłości
• kołatanie serca
• świąd skóry
• rozstrój żołądka
• suchość w ustach
• zbyt żywe i barwne sny
• senność w ciągu dnia

Długotrwałe stosowanie lub znaczne przedawkowanie tabletek z kozłkiem lekarskim i leków zawierających walerianę może powodować ryzyko uszkodzenia wątroby.

Uwaga! Preparatów walerianowych nie powinno się stosować dłużej niż 30 dni. Stwarza to ryzyko, że przyzwyczaimy się do nich zanadto i nasz organizm nie będzie reagował prawidłowo na przepisane dawki.

Ze względu na brak badań waleriana nie powinna być stosowana u kobiet w ciąży i matek karmiących piersią. Jeśli chodzi o dzieci, to zaleca się stosowanie tego surowca dopiero u nastolatków powyżej 12 roku życia.

Szczególną ostrożność w przyjmowaniu preparatów z wyciągiem z kozłka lekarskiego muszą zachować osoby cierpiące na schorzenia wątroby oraz osoby uzależnione od alkoholu.

Uwaga dla kierowców! Ze względu na działanie sedatywne korzenia kozłka na ośrodkowy układ nerwowy leki z kozłkiem należy przyjmować wieczorem, przed snem. Nie powinno się po nich bowiem prowadzić samochodu – mogą upośledzać skupienie, percepcję i wydłużać czas reakcji. Co ważne jednak, efekt ten utrzymuje się na tyle krótko, że już na drugi dzień rano nie odczuwamy senności, a zażyta wieczorową porą dawka leku nie wpływa na naszą koncentrację i nie zmniejsza skupienia uwagi w następnym dniu.

Jak przyjmować leki bezpiecznie?

Czy tabletki z kozłkiem lekarskim mogą wchodzić w interakcje z innymi lekami?

Dobrze wiedzieć, że kozłek nie powinien być stosowany z szeregiem innych związków. Preparaty z walerianą mogą wywołać nadmierną senność i osłabienie koncentracji, wówczas gdy zastosuje się je jednocześnie z alkoholem lub z niektórymi lekami. Nie powinno się łączyć kozłka z innymi środkami uspokajającymi, nasennymi oraz z antydepresantami. Przyjęcie waleriany z wymienionymi powyżej lekami może spowodować nawet zaburzenia świadomości.

Ponadto waleriany nie należy przyjmować razem z takimi specyfikami, jak:

• leki przeciwalergiczne – takie jak feksofenadyna
• leki przeciwgrzybicze – między innymi flukonazol oraz itrakonazol
• leki stosowane w leczeniu nowotworów
• leki obniżające poziom cholesterolu – chodzi tu głównie o statyny, jak np. lowastatyna lub atorwastatyna
• leki przeciwpadaczkowe
• leki na grypę i przeziębienie – nawet preparaty dostępne bez recepty, które zawierają w swoim składzie kodeinę lub difenhydraminę

Przeciwwskazaniem do stosowania kozłka lekarskiego są także choroby nerek oraz wątroby. Nie zaleca się również uspokajania się walerianą przed operacją lub zabiegiem chirurgicznym, gdyż może ona wchodzić w interakcje ze środkami stosowanymi do znieczulenia ogólnego.

Jak stosować kozłek lekarski?

Preparaty z kozłkiem lekarskim to najczęściej wyciągi alkoholowe (np. powszechnie znane krople walerianowe). Wykazują one największą skuteczność, ponieważ do roztworu alkoholowego przechodzi największa ilość walepotriatów. Warunkiem ich obecności jest odpowiednio niska temperatura suszenia korzenia kozłka i jego przechowywania.

Wyciągi walerianowe mogą różnić się pod względem koncentracji substancji czynnych w nich zawartych. Z tego względu należy przestrzegać reguł dawkowania wskazanych przez producenta na opakowaniu produktu. Zazwyczaj zaleca się zażywanie od 20 do 60 kropli do trzech razy dziennie. Najlepiej rozcieńczyć je w około 50 ml wody.

Ważne! Efekty działania waleriany obserwuje się po czasie od 30 minut do 1,5 godziny (do 2 godzin) po zażyciu preparatu. Jeśli stosujemy ją w celu ułatwienia zaśnięcia, trzeba po nią sięgnąć około 30–60 minut przed położeniem się spać.

Kozłek lekarski dostępny jest także w postaci tabletek lub kapsułek. Jego stężenie w większości z nich oscyluje w granicach od 300 do 500 mg wyciągu z kozłka lekarskiego i w takiej ilości preparat uznawany jest za skuteczny i bezpieczny.

Jakie są różnice w podejściu medycyny chińskiej i zachodniej do ziołolecznictwa?

Bibliografia:

1. Wong, C. (2021). What is valerian root? Pobrane z https://www.verywellhealth.com/what-you-need-to-know-about-valerian-88336
2. Shinjyo, N., Waddell, G., Green, J. (2020). Valerian root in treating sleep problems and associated disorders-a systematic review and meta-analysis. Journal of Evidence-Based Integrative Medicine, 25, 2515690X20967323. Pobrane z https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7585905/
3. Nartowska, J. (2007). Kozłek lekarski – naturalny, bezpieczny lek uspokajający. Panacea – Leki Ziołowe, 2(19), 7–9. Pobrane z https://panacea.pl/articles.php?id=250
4. Orzełowska, A. (2021). Kozłek lekarski (waleriana): właściwości, zastosowanie i przeciwwskazania. Czy kozłek lekarski jest bezpieczny? Pobrane z https://stronazdrowia.pl/kozlek-lekarski-waleriana-wlasciwosci-zastosowanie-i-przeciwwskazania-czy-kozlek-lekarski-jest-bezpieczny/ar/c14-14833868
5. Jenabi, E., Shobeiri, F., Hazavehei, S.M.M., Roshanaei, G. (2017). The effect of Valerian on the severity and frequency of hot flashes: A triple-blind randomized clinical trial. Women & Health, 58(3), 297–304. Pobrane z https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/03630242.2017.1296058?journalCode=wwah20