Dziecięca nieśmiałość – jak dodać dziecku odwagi?

Czym jest nieśmiałość dziecka?

Nieśmiałość definiuje się jako pewne zahamowanie i wycofanie w relacjach z innymi ludźmi. Dziecko nieśmiałe w wielu sytuacjach społecznych odczuwa wstyd, lęk, niepokój, niepewność i inne przykre emocje. Unika kontaktu wzrokowego oraz wszelkich interakcji. Co ważne, nieśmiałym się nie jest, nieśmiałym się bywa. Oznacza to, że dziecko może być nieśmiałe w konkretnej sytuacji, a w innej cechować się dużą odwagą i otwartością.

Nieśmiałości bardzo często towarzyszą objawy somatyczne, takie jak:

• rumień na twarzy
• drżenie rąk
• wzmożona potliwość
• unieruchomienie
• uczucie gorąca

Cechy dziecka nieśmiałego

Wstyd, brak odwagi i otwartości u dzieci wygląda zupełnie inaczej niż u osoby dorosłej. Dzieci nie mają tak dobrze wykształconych mechanizmów obronnych, które pozwalają maskować objawy. U maluchów bardzo łatwo jest więc je zaobserwować.

Dziecko nieśmiałe najczęściej:

• niechętnie dołącza do wspólnych zabaw z rówieśnikami
• w przedszkolu bawi się samo
• czuje się zagubione wśród innych dzieci
• odczuwa silny lęk w sytuacjach nieznanych, szczególnie jeśli dookoła jest dużo ludzi
• nie lubi przyjęć urodzinowych i innych imprez
• niechętnie nawiązuje kontakt wzrokowy z obcymi osobami
• unika publicznych wystąpień, przedstawień przedszkolnych
• nie lubi być w centrum zainteresowania
• odczuwa objawy somatyczne
• cechuje je niskie poczucie własnej wartości i brak pewności siebie
• ma trudności związane z typowymi pozdrowieniami i zwrotami grzecznościowymi
• nie lubi podejmowania ryzyka
• bywa ogólnie bardziej lękowe i wycofane, w porównaniu do osób śmiałych

Powyższe objawy mogą występować sporadycznie w niektórych sytuacjach bądź nieustannie. Im częściej zaobserwujemy takie zachowania, tym bardziej powinniśmy się zaniepokoić.

Czy nieśmiałość jest zaburzeniem?

Wielu rodziców zadaje sobie pytanie: „Czy z moim dzieckiem wszystko w porządku?”. Nadmierny lęk zawsze budzi niepewność. Warto wiedzieć, że lęk towarzyszy człowiekowi od najmłodszych lat i jest zjawiskiem jak najbardziej naturalnym i uzasadnionym, o ile nie przybiera formy zaburzenia [1].

Nieśmiałość może wiązać się z fobią społeczną. Czasami towarzyszą jej mutyzm wybiórczy lub inne zaburzenia lękowe. Ważne jest więc, by je wykluczyć.

Jeżeli maluszek odczuwa bardzo silny niepokój związany z interakcjami społecznymi, który dodatkowo wzmaga problemy somatyczne, powoduje wycofanie, izolację i inne trudności, warto skonsultować się ze specjalistą.

Jeżeli natomiast u dziecka obserwujemy jedynie lekkie zawstydzenie, wycofanie w niektórych sytuacjach, to nie ma w tym nic niepokojącego. Istotną rolę odgrywa rodzic, który powinien obserwować stopień nieśmiałości oraz jej wpływ na funkcjonowanie dziecka.

Skąd się bierze nieśmiałość u dzieci?

Nie ma jednej przyczyny nieśmiałości u dzieci. Nawet psychologowie są sprzeczni odnośnie do etiologii tego stanu. U każdego może wynikać z innych przyczyn. Dlatego uważna obserwacja dziecka, rodziców oraz całego otoczenia może być niezbędna w określeniu przyczyn nieśmiałości.

Do najczęstszych przyczyn nadmiernej nieśmiałości należą:

1. skłonności wrodzone
   Tutaj bardzo ważną rolę odgrywa temperament, z jakim dziecko przychodzi na świat. Nieśmiałości sprzyjają takie cechy, jak introwersja i wysoka wrażliwość. Jeżeli do tych cech temperamentu dodamy niskie poczucie własnej wartości, to możemy być prawie pewni, że dziecko będzie zmagało się z dużą nieśmiałością.
2. nabyte traumy i trudne doświadczenia
   Przykre wspomnienia budują w nas niepewność. Jeżeli dziecko doświadcza wielu sytuacji, w których jest odtrącane, wyśmiewane lub atakowane, to będzie budować w sobie coraz większy lęk społeczny.
3. wyuczona cecha
   Dziecko zawsze podlega dużemu wpływowi otoczenia. To rodzice, nauczyciele i inni rówieśnicy kształtują w nim pewne nawyki myślowe, zachowania i przekonania. Jeżeli maluszek za każdym razem wśród innych dzieci jest obiektem śmiechu, to powoli będzie się w sobie zamykać. W tym wypadku nieśmiałość staje się jego mechanizmem obronnym przed odrzuceniem.
4. wysokie oczekiwania rodziców lub nauczycieli
   Wygórowane wymagania wobec dzieci bardzo obniżają ich samoocenę i pewność siebie. Jeżeli dziecko nie czuje się wystarczająco dobre, to nie będzie z otwartością i z uśmiechem wchodzić w interakcje społeczne.
5. zaburzenia lękowe
   Lęk jest głównym motorem w nieśmiałości. Dziecko boi się sytuacji społecznych, ponieważ obawia się odrzucenia. W zaburzeniach lękowych można zaobserwować generalizacje, czyli rozprzestrzenianie się lęku na inne obszary życiowe. Jeżeli dziecko odczuwa wiele lęków (na przykład przed owadami, rozstaniem, ciemnością), to z czasem może również zacząć odczuwać lęk przed ludźmi.
6. nieśmiałość u rodziców i opiekunów
   Jeżeli rodzice lub opiekunowie są nieśmiali, to istnieje prawdopodobieństwo, że dziecko również przyswoi tę cechę. Dzieje się tak dlatego, że maluch obserwuje dorosłych i odbiera świat „oczami rodziców”. Jeżeli zobaczy, że opiekun w kontaktach z innymi ludźmi odczuwa lęk, to sam zaczyna odbierać tę sytuację jako zagrażającą. Często zdarza się, że w przypadku nieśmiałych dzieci ich rodzice są również bardziej wycofani.

Co szkodzi nieśmiałym dzieciom?

Mając nieśmiałego maluszka, naturalnie chcemy dodać mu więcej odwagi i śmiałości. Niestety, próby ośmielenia często przynoszą więcej szkody niż pożytku. Warto wiedzieć, czego nie wolno robić oraz co pogłębia nieśmiałość.

Tego nie rób w kontakcie z nieśmiałym dzieckiem:

• Nie zostawiaj dziecka samego w trudnych sytuacjach.
• Nie zmuszaj do kontaktów z innymi ludźmi.
• Nie próbuj przekupywać malucha, np. „Jak podejdziesz do dziewczynki, to dam ci lizaka”.
• Nie stosuj szantażu emocjonalnego, np. „Jeśli nie przywitasz się z ciocią, to będzie smutna”.
• Nie bagatelizuj i nie wyśmiewaj wstydu.
• Nie narażaj dziecka zbyt często na sytuacje stresujące.

Jak ośmielić nieśmiałe dziecko? 

1. Stosuj małe kroki.
   Najlepszym sposobem na nieśmiałość jest stopniowe oswajanie wstydu i stresu w sytuacjach społecznych. Jeżeli dziecko nie chce podejść do piaskownicy pełnej innych dzieci, zaproponuj, że pobawicie się obok. Następnym razem możesz zasugerować, żeby pobawiło się troszkę bliżej. Krok po kroku. Wspólna zabawa to duże wyzwanie, nie wymagaj od maluszka, aby mu sprostało.
2. Tłumacz zachowania społeczne.
   Im mniej rozumiemy daną sytuację lub zachowanie, tym większy odczuwamy lęk. Niewiadome wzbudza nasz niepokój. Zawsze tłumacz więc swojemu dziecku, jakich zachowań może się spodziewać i dlaczego inni się tak zachowują (np. „Dzidziuś zabiera zabawkę, bo jest mały i nie wie, że to nie jest jego zabawka”).
3. Szanuj wybór dziecka.
   Bez względu na to, jak absurdalne wydają ci się strachy dziecka, nigdy nie zmuszaj go do ich pokonywania. Jeżeli dziecko postanowi nie zbliżać się do piaskownicy, zaakceptuj ten wybór. Możesz zachęcać i wspierać, ale nie wymuszaj.
4. Towarzysz nieśmiałemu dziecku.
   Nie zostawiaj maluszka samego w swoim wstydzie i lęku. Bądź obok, złap za rękę, przytul lub szepnij do ucha „Jestem obok”. Takie wsparcie dodaje pewności siebie, która jest kluczowa w pokonywaniu lęków społecznych.
5. Ćwicz trudne sytuacje społeczne.
   U niektórych dzieci śmiałość można wyćwiczyć. Dziecko, ucząc się radzić sobie w sytuacjach społecznych, zyskuje więcej pewności siebie. Doskonale sprawdzają się w tym zabawy dodające odwagi (opisane poniżej).
6. Zapisz dziecko na zajęcia TUS.
   Jeżeli nieśmiałość dziecka powoduje, że coraz bardziej się w sobie zamyka i wiele traci, warto skorzystać ze specjalistycznej pomocy. Ośrodki terapeutyczne oraz przedszkola bardzo często organizują zajęcia TUS, czyli Trening Umiejętności Społecznych. Są to spotkania w grupie rówieśników, w trakcie których dzieci uczą się nawiązywać i utrzymywać relacje. Rozwijają również inteligencję emocjonalną i społeczną. Może to bardzo pomóc nieśmiałemu dziecku.

Zabawy dodające odwagi społecznej

Ćwiczenie zachowań społecznych bardzo pomaga dzieciom oswajać nieśmiałość. Bez względu na rodzaj osobowości dziecka i stopień lęku społecznego warto wprowadzić poniższe zabawy do codzienności. Rozwijają one umiejętności społeczne.

Teatrzyk

Zabawa w teatrzyk pozwala dziecku nauczyć się, jak reagować w trudnych sytuacjach społecznych. Zorganizuj pacynki lub lalki. Spróbuj odgrywać wspólnie z dzieckiem sytuacje typowe w życiu codziennym: wyjście na plac zabaw, kłótnia o piłkę, kolejka przed zjeżdżalnią. Za pomocą pacynki pokaż dziecku, jak może reagować na takie sytuacje. Wymieniajcie się rolami. 

Wizualizacje

Wizualizacje są bardzo pomocne przy pracy z dzieckiem nieśmiałym [2]. Mogą one dotyczyć rozwiązywania trudnych lub pozytywnych sytuacji. Usiądź razem z dzieckiem, zamknijcie oczy i wyobrażajcie sobie sytuacje, które wzbudzają lęk.

Techniki relaksacyjne

Nauka radzenia sobie ze stresem jest bardzo ważna, nawet u małych dzieci. Doskonale nadają się do tego techniki relaksacyjne: oddech, mindfulness dla dzieci, wyciszanie. Im więcej napięcia będzie w życiu dziecka, tym więcej lęków się pojawi. Warto więc zadbać o relaks. Zaowocuje to większą otwartością i odwagą.

Zabawy kierowane

Dzieci często są nieśmiałe, bo obawiają się nagłych, niespodziewanych sytuacji. Towarzyszenie i kierowanie zabawą przez osobę dorosłą daje poczucie bezpieczeństwa. Dołącz wspólnie z dzieckiem do zabawy, by pomóc nieśmiałemu dziecku. Zaproponuj formę aktywności, rozwijaj dynamikę zabawy. Bądź animatorem. Z czasem możesz zacząć się powoli wycofywać, jeśli zobaczysz, że twoje dziecko czuje się pewniej.

Mity na temat nieśmiałości

Mit 1. Nieśmiałość to wada

Powszechnie uważa się, że bycie nieśmiałym jest niepożądane. Rodzice chcą usilnie dodawać swoim dzieciom odwagi, by były bardziej towarzyskie i otwarte. Tymczasem nieśmiałość ma również wiele zalet i pozytywnych aspektów. Wiąże się z dużą wrażliwością, empatią, spokojem. Dzieci nieśmiałe są mniej narażone na niebezpieczeństwa ze strony obcych osób, ponieważ nie rozmawiają z nieznajomymi.

Mit 2. Nieśmiałe dziecko będzie nieśmiałym dorosłym

To kolejny mit, który jest często powielany. Z nieśmiałości można wyrosnąć, choć to zależy od przyczyny. Często dzieci wraz z wiekiem zyskują coraz więcej kompetencji społecznych, co pozwala im lepiej radzić sobie w sytuacjach towarzyskich. To, że dziecko jest nieśmiałe, wcale nie oznacza, że będzie takie również w dorosłości.

Mit 3. Nieśmiałe dziecko nie poradzi sobie w przyszłości

Nieśmiałość nie jest skorelowana z brakiem zaradności. Można być osobą nieśmiałą i mimo wszystko świetnie radzić sobie w życiu. I odwrotnie. Śmiałe i otwarte osoby nie zawsze są zaradne. Łączenie nieśmiałości z bezradnością jest krzywdzące i nieprawdziwe. Osoby nieśmiałe mogą bardzo dobrze radzić sobie z trudnościami.

Mit 4. Osoby nieśmiałe nie lubią towarzystwa

Dosyć powszechnym mitem na temat nieśmiałości jest łączenie jej z brakiem towarzyskości. Tymczasem nieśmiałe dzieci bardzo często chcą bawić się z rówieśnikami. Nie potrafią jednak przełamać bariery otwartości. Niestety powoduje to wiele smutku i zakłopotania.

Mit 5. Nieśmiałe dziecko trzeba na siłę „łączyć” z innymi dziećmi

Niektórzy rodzice twierdzą, że jak „rzucą na głęboką wodę” wstydliwe dziecko, to przekona się ono, że to nic strasznego. Takie postępowanie buduje traumę i jeszcze bardziej pogłębia lęk. Nie warto więc próbować w ten sposób oswajać maluszka. Metoda małych kroków, akceptacja i towarzyszenie jest o wiele lepszym pomysłem.

Nieśmiałość ma wiele zalet!

Nieśmiałe dziecko wcale nie musi być na siłę ośmielane. Jeżeli wstyd nie jest zbyt duży i nie powoduje izolacji, to można traktować go jako wyjątkową cechę dziecka. Nieśmiałość ma również wiele zalet.

Nieśmiałe dzieci zazwyczaj są:

• bardzo empatyczne
• przyjacielskie; budują głębokie przyjaźnie z wybranymi dziećmi
• lojalne wobec swoich przyjaciół
• mniej narażone na niebezpieczeństwa ze strony obcych osób
• bardziej wrażliwe

Nieśmiałość to temat trudny i często mylnie rozumiany. To, czy warto dodawać dziecku odwagi, zależy od stopnia nieśmiałości. Możemy traktować ją jako naturalną cechę naszego dziecka, która sprawia, że jest ono wyjątkowe. Możemy również oswajać tę nieśmiałość, by maluszek zyskiwał więcej odwagi w sytuacjach społecznych. Bez względu na to, co postanowimy, ważne jest, by akceptować każdą cechę dziecka i nie robić nic wbrew jego woli.

Źródła:

1. Fiołka, H. (2020). Wspomaganie rozwoju dziecka nieśmiałego. Pedagogika Przedszkolna i Wczesnoszkolna, 81(15), 19–31. https://czasopismoippis.up.krakow.pl/wp-content/uploads/2015/01/Hanna-FIO%C5%81KA-Wspomaganie-rozwoju-dziecka-nie%C5%9Bmia%C5%82ego.pdf
2. Gładyszewska-Cylulko, J. (2007). Wspomaganie rozwoju dzieci nieśmiałych poprzez wizualizację i inne techniki arteterapii. Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls.