Nasz organizm każdego dnia ma styczność z patogenami, czyli zarazkami (np. bakteriami czy wirusami) wywołującymi różnego rodzaju choroby. Przed zachorowaniem broni nas jednak system odpornościowy, mający do dyspozycji różnego rodzaju mechanizmy odpierające atak szkodliwych mikroorganizmów. Jednym z nich jest produkcja przeciwciał (inaczej immunoglobulin), czyli białek wytwarzanych przez białe krwinki (zwane limfocytami). Przeciwciała mają jedno zadanie – odnaleźć i rozpoznać zagrażające nam zarazki lub ich toksyny, a następnie je zniszczyć.
Spis treści
Przeciwciała – jak się tworzą?
Kiedy układ immunologiczny po raz pierwszy styka się z zarazkami wywołującymi jakąś chorobę, często dochodzi do infekcji – chorujemy, mamy gorączkę, biegunkę, kaszlemy lub pojawiają się inne charakterystyczne objawy. Ale podczas tej choroby dochodzi także do wytworzenia ogromnej ilości przeciwciał, które wreszcie zwalczają intruzów (gdy organizm sam sobie nie radzi, konieczne jest podanie leków).
Co ciekawe, każdy rodzaj patogenu, który atakuje nasze ciało, powoduje wytworzenie ściśle dopasowanego do niego rodzaju przeciwciał. Co oznacza, że immunoglobuliny zwalczające np. wirusy ospy wietrznej nie potrafią zniszczyć wirusów wywołujących grypę żołądkową ani żadnych innych.
Różne rodzaje przeciwciał, wyprodukowanych przez organizm podczas różnych infekcji, krążą potem we krwi. Jeżeli patogen, z którym organizm już się skontaktował, ponownie będzie próbował wniknąć do organizmu, układ immunologiczny momentalnie go rozpozna. Wyspecjalizowane komórki pamięci są gotowe błyskawicznie wyprodukować dużą ilość specyficznych przeciwciał, które pomagają zniszczyć intruza, zanim dojdzie do rozwoju infekcji.
Jeśli układ odpornościowy danej osoby rozpoznaje określoną chorobę i broni się przed nią, mówimy wówczas, że osoba ta jest odporna.
Odporność można także zyskać nie tylko przez przechorowanie, ale także poprzez zaszczepienie się na daną chorobę. Podany w szczepionce osłabiony lub martwy patogen (czasami tylko jego fragment) także zmusza limfocyty do produkcji przeciwciał. Osoba zaszczepiona nie musi więc przejść choroby, by zyskać na nią odporność.
Koronawirus i COVID-19 – aktualny stan wiedzy
Epidemiolog Agnieszka Motyl o testach na przeciwciała anty-SARS-CoV-2
Po tym krótkim wprowadzeniu przechodzimy do właściwej rozmowy z naszym ekspertem, specjalistką medycyny rodzinnej i epidemiologiem Agnieszką Motyl.
Dorota Mirska-Królikowska: Czy wykonanie testu na przeciwciała anty-SARS-CoV-2 da nam odpowiedź, czy jesteśmy odporni na zakażenie koronawirusem?
Agnieszka Motyl: Nie do końca. Układ immunologiczny jest bardzo skomplikowanym systemem. Po przechorowaniu COVID-19 lub po zaszczepieniu się na tę chorobę organizm wytwarza dwa rodzaje odporności:
- odporność humoralną, za którą odpowiedzialne są przeciwciała
- odporność komórkową, realizowaną dzięki wyspecjalizowanym limfocytom T
Limfocyty T, które miały kontakt z danym antygenem, zareagują, gdy ponownie się z nim spotkają. Są przygotowane do walki z danym drobnoustrojem, czyli w tym przypadku – koronawirusem. Mogą samodzielnie niszczyć zainfekowane wirusem komórki lub pobudzać do tego inne komórki, tj. makrofagi czy neutrofile.
Obydwa te systemy (przeciwciała i limfocyty T) współdziałają i wzajemnie od siebie zależą. Aby więc w pełni ocenić odporność organizmu, należałoby sprawdzić oprócz przeciwciał także odpowiedź komórkową. Jest to bardzo ważne zwłaszcza dla osób, które wykonują test po przechorowaniu lub zaszczepieniu i mają bardzo niski poziom przeciwciał. Nie zawsze taki wynik będzie świadczył o niskiej odporności lub jej braku, tylko o tym, że możemy mieć bardziej aktywną odporność komórkową.
– Jak można sprawdzić ten rodzaj odporności?
– Na razie rutynowo prowadzimy tylko badania poziomu przeciwciał. Ale prawdopodobnie w ciągu najbliższych kilku tygodni będzie wprowadzony na rynek w Polsce test typu IGRA (ang. interferon-γ release assays), który służy do wykrycia swoistych limfocytów T, które już zetknęły się z antygenem wirusa SARS-CoV-2 i reagują wydzielaniem interferonu gamma przy ponownym kontakcie z tym antygenem.
Badanie odpowie nam na pytanie, czy wykształciła się odporność komórkowa organizmu i jak jest silna – zarówno po przechorowaniu, jak i po szczepieniu przeciwko COVID-19.
– Jak długo po przechorowaniu lub zaszczepieniu na COVID-19 utrzymuje się odporność i możemy czuć się bezpiecznie?
– Uważa się, że po przechorowaniu odporność utrzymuje się przynajmniej przez 3 miesiące – do 6 miesięcy, ponieważ w tym czasie ponowne zachorowania zdarzają się niezwykle rzadko. Po szczepieniu nie wiemy tego jeszcze niestety, ponieważ obserwacje są zbyt krótkie. W przypadku dobrze nam znanych szczepień, np. WZW B (wirusowego zapalenia wątroby typu B), wiemy, jak organizm się zachowa wiele lat po szczepieniu.
Nawet jeśli poziom przeciwciał z czasem spada (co jest zjawiskiem naturalnym), występuje zjawisko pamięci immunologicznej. Istnieją wyspecjalizowane komórki pamięci immunologicznej, które po kontakcie z antygenem ulegają przekształceniu do plazmocytów i zaczynają produkować dużą ilość przeciwciał. To są zjawiska znane i przebadane. Natomiast w przypadku koronawirusa czas obserwacji ozdrowieńców i osób zaszczepionych jest krótki.
Ale wciąż trwają intensywne badania ozdrowieńców, u których ocenia się poziomy przeciwciał w określonych odstępach czasu i obserwuje się zachodzące zmiany. W tej sposób możemy najprościej zobaczyć, jak szybko się zmieniają poziomy przeciwciał i jak długo trwa odporność. To samo można zaobserwować w badaniach osób zaszczepionych, u których co jakiś czas wykonuje się badania krwi na poziom przeciwciał, a ich stan zdrowia jest na bieżąco monitorowany.
– Dlaczego w ofercie laboratoriów są różne badania przeciwciał – oddzielne dla osób po przechorowaniu i po zaszczepieniu?
– Koronawirus zawiera kilka białek strukturalnych. Układ odpornościowy osoby, która zachorowała na COVID-19, może wytwarzać przeciwciała skierowane przeciwko nim wszystkim, najbardziej jednak przeciwko białku nukleokapsydu (N) i białku kolca (S). Natomiast szczepionka zawiera jedynie białko S i wzbudza odporność skierowaną tylko przeciwko temu jednemu białku. Powstają więc immunoglobuliny reagujące dokładnie na ten jeden antygen wirusa.
– Czy to znaczy, że wykonując test na przeciwciała anty-SARS-CoV-2, musimy sprawdzać, przeciwko jakiemu białku jest skierowane to badanie?
– Tak! Po naturalnym przechorowaniu powinniśmy sprawdzać przeciwciała przeciwko białku N (białku nukleokapsydu). To białko tworzy kapsułę zawierającą w sobie materiał genetyczny wirusa i zawsze jest obecne, kiedy wirus aktywnie namnaża się w organizmie. Obecność przeciwciał skierowanych przeciwko niemu świadczy o przebytym zakażeniu SARS-CoV-2 lub przechorowaniu COVID-19.
Natomiast w szczepionce białka N w ogóle nie ma! Szczepienie nie wytwarza więc odporności na białko N, tylko wyłącznie na S. A więc sprawdzając poziom przeciwciał po szczepieniu, powinno się sprawdzać przeciwciała wytworzone przeciwko białku S.
Rekonwalescencja po COVID-19
– Jak odczytywać wyniki testów laboratoryjnych badających poziom przeciwciał anty-SARS-CoV-2? Czy każde laboratorium ma inne metody badania i podaje różne wartości?
– Do wykonania badania na przeciwciała w laboratorium wykorzystuje się krew pobraną z żyły i następnie poddaje się ją odpowiedniej obróbce i ocenie przez specjalistów. Otrzymując wynik, zawsze sprawdzajmy wartości referencyjne, jakie dane laboratorium przyjmuje jako punkt odcięcia. Są laboratoria, które wykonują testy metodą immunoenzymatyczną (ELISA), inne zaś – chemiluminescencji (CLIA).
Niektórzy pacjenci są zestresowani, ponieważ wynik testu wynosi u nich 1,2, a u znajomego 320… Są przekonani, że mają bardzo mało przeciwciał lub że test był wadliwy. Tymczasem badanie było po prostu wykonane inną metodą, dlatego dało różne wyniki. Badanie jakościowe pokazuje nam jedynie obecność przeciwciał, półilościowe i ilościowe podają już wartości liczbowe oraz to, jaka klasa przeciwciał była zbadana. Są bardzo czułe i wiarygodne oraz mają wysoką wartość diagnostyczną. Uznane są przez ekspertów jako wiarygodne.
Ważne! Badanie przeciwciał po przechorowaniu powinno być wykonane nie wcześniej niż w 2.‒3. tygodniu od wystąpienia objawów infekcji. W tym czasie stężenie przeciwciał jest najwyższe, a wynik jest najbardziej wiarygodny.
– A testy kasetkowe nie są wiarygodne?
– W tzw. szybkich testach kasetkowych wykorzystuje się metodę immunochromatograficzną. Można je wykonać w laboratorium lub w domu. Wystarczy kropla krwi pobrana z opuszka palca. W okienku kasetki zobaczymy tylko kreskę przy wyniku IgG lub/i IgM. Czyli otrzymamy ogólną informację, czy chory miał styczność z koronawirusem.
Testy kasetkowe mają niską czułość i swoistość. Wiążą się z wyższym ryzykiem niewykrycia osób, które nabyły odporność na koronawirusa. Mogą też dawać wyniki fałszywie dodatnie. Wokół nas istnieje wiele różnych koronawirusów, zwykle łagodnych, dających przeziębienie. Mają jednak białka bardzo podobne do SARS-CoV-2 i przeciwciała IgM mogą z nimi krzyżowo reagować. Otrzymamy więc wynik pozytywny, choć tak naprawdę z groźnym koronawirusem wcale nie mieliśmy styczności.
Nie są więc rekomendowane przez towarzystwa naukowe i WHO – ani w potwierdzaniu zakażenia, ani przy ocenie stanu uodpornienia.
– Jeśli jestem chora i mam typowe objawy COVID-19, to czy test na przeciwciała da mi odpowiedź, czy to na pewno ta choroba, a nie np. grypa?
– Badania przeciwciał nie służą do diagnostyki aktualnego zakażenia. Przeciwciała tworzą się wówczas, gdy organizm już praktycznie eliminuje wirusa, czyli przynajmniej 2 tygodnie od zakażenia. Największą czułość mają po upływie 3–4 tygodnia od zakażenia.
Natomiast jeśli ktoś chce rozpoznać aktualne zakażenie, może zrobić badanie PCR lub test antygenowy, czyli szybki test przesiewowy z wymazu z nosogardła. Test antygenowy jest testem wiarygodnym, dopuszczonym do rozpoznawania infekcji COVID, podobnie jak testy genetyczne PCR lub RT PCR.
– Czy warto po chorobie lub po szczepieniu co jakiś czas sprawdzać sobie poziom przeciwciał, aby monitorować ten rodzaj odporności?
– Wyniki badań przeciwciał należy interpretować w kontekście całego wywiadu medycznego pacjenta. Bierze się pod uwagę nie tylko fakt przechorowania czy szczepienia (oraz kiedy to nastąpiło), ale również wiek, choroby obniżające odporność, mogące powodować zmniejszone wytwarzanie przeciwciał. Pamiętajmy bowiem, że z jednej strony to naturalne, iż poziom przeciwciał spada wraz z upływem czasu – co nie musi oznaczać braku odporności.
Jeśli organizm nie styka się z antygenem i nie potrzebuje przed nim ochrony, przestaje je po prostu produkować. Natomiast ma fenomenalne komórki pamięci, które pamiętają antygen. Przy ponownym kontakcie z osobą chorą organizm zaczyna tworzyć przeciwciała i w ten sposób chroni się przed rozwojem zakażenia. Z drugiej strony nie każde tworzone w czasie infekcji przeciwciało ma funkcję ochronną.
Dodatkowo wciąż poznajemy zjawiska immunologiczne związane z wirusem SARS-CoV-2 i jego nowymi mutacjami, dlatego przestrzegałabym przed pochopnym wyciąganiem wniosków i podejmowaniem decyzji zdrowotnych na podstawie jedynie wyniku badania, bez całościowej analizy sytuacji medycznej danej osoby. Zazwyczaj wynik badania przeciwciał nie zmienia naszego postępowania z pacjentem.
– Dziękuję za rozmowę.
Powikłania po COVID-19
Przeciwciała IgG i IgM – czym się różnią?
Przy każdej infekcji w organizmie tworzone są dwie klasy przeciwciał:
- jako pierwsze po ataku patogenów wytwarzamy immunoglobuliny Są przeciwciałami mniej swoistymi, czyli mniej dopasowanymi do konkretnego antygenu. Zanikają w ciągu kilku tygodni (mogą się pojawiać we krwi do ok. 3 miesięcy)
- jako drugie organizm produkuje przeciwciała Określane są mianem przeciwciał tzw. późnej fazy infekcji – im dłużej trwa zakażenie, tym są bardziej dopasowane do antygenów produkowanych przez zarazki i bardziej swoiście go rozpoznają
Podczas wykonywania testu na przeciwciała anty-SARS-CoV-2 sprawdzane są dwie klasy przeciwciał:
- jeżeli wynik testu wskazuje na obecność tylko przeciwciał IgM, sugeruje to wystąpienie świeżej infekcji
- obecność tylko przeciwciał IgG wskazuje, że przebyliśmy infekcję – choć nie wiemy dokładnie kiedy (prawdopodobnie do zakażenia doszło wcześniej niż kilka tygodni temu).
Jeżeli są obecne przeciwciała zarówno IgG, jak i IgM, sugeruje to, że zakażenie miało miejsce w ostatnich kilku tygodniach.
Więcej na temat testów na przeciwciała:
- https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/symptoms-testing/testing.html
- https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/testing/serology-overview.html
- Testy na obecność przeciwciał do identyfikacji obecnego i przebytego zakażenia SARS‐CoV‐2 https://www.cochranelibrary.com/cdsr/doi/10.1002/14651858.CD013652/full/pl?contentLanguage=pl
- Zalecenia diagnostyki i terapii zakażeń SARS-CoV-2 Polskiego Towarzystwa Epidemiologów i Lekarzy Chorób Zakaźnych z dnia 13 października 2020 http://www.pteilchz.org.pl/wp-content/uploads/2020/10/Aneks-2-do-Rekomendacji-PTEiLChZ-13-10-2020-pl.pdf
Aktualne informacje o COVID-19 znajdziesz tutaj:
- https://www.gov.pl/web/koronawirus
- https://pacjent.gov.pl/
- https://www.gov.pl/web/zdrowie
- https://twitter.com/MZ_GOV_PL
- https://github.com/CSSEGISandData/COVID-19
- https://www.who.int/emergencies/diseases/novel-coronavirus-2019
- https://www.ecdc.europa.eu/en/COVID-19
- https://www.fda.gov/emergency-preparedness-and-response/counterterrorism-and-emerging-threats/coronavirus-disease-2019-COVID-19
- https://www.pap.pl/szczepionka-COVID-19
- https://pl.wikipedia.org/wiki/COVID-19
