Czym jest inteligencja? Na pewno wiadomo, czym nie jest – nie jest czymś bezpośrednio obserwowalnym. Nie mamy w mózgu jednego miejsca, o którym możemy powiedzieć, że to jest właśnie inteligencja. O inteligencji musimy zatem wnioskować po zachowaniach, które określamy jako inteligentne.
W psychologii zwykło się tłumaczyć wiele teorii wygodnym sformułowaniem: to zależy. A więc, to zależy, jak inteligencję zdefiniujemy. Wielokrotnie próbowano stworzyć różne definicje. Wszystkie jednak podają, że chodzi o pewne kompetencje poznawcze.
Spis treści
Inteligencja – definicja
W latach 90. w Wall Street Journal ukazała się deklaracja kilkudziesięciu uznanych naukowców mówiąca o tym, czym jest inteligencja. Według nich przejawia się ona w zdolności do planowania i rozwiązywania problemów, rozumowania i wnioskowania oraz do korzystania z uprzednich doświadczeń. Są to też zdolności adaptacji do warunków zewnętrznych. Jak widać, mowa o bardzo szerokim zakresie umiejętności i cech.
Jak poprawić pamięć?
Hierarchiczna teoria inteligencji Catella
A jednak badaczy wciąż różnią poglądy na to, jaką inteligencja ma strukturę. Czyli – jakie ma składniki, jakie są rodzaje inteligencji oraz jak je mierzyć. Jedną z najbardziej znanych koncepcji jest tzw. hierarchiczna teoria inteligencji Cattella, która dzieli inteligencję ogólną na płynną i skrystalizowaną.
Inteligencja płynna
To część inteligencji, która jest silnie zdeterminowana przez czynniki biologiczne, czyli dziedziczna, wrodzona. Bardziej związana ze sprawnością działania naszego mózgu, np. w jakości i szybkości przesyłania impulsów nerwowych między neuronami (komórkami nerwowymi). To coś, czego nie możemy się wyuczyć. Inteligencja płynna przejawia się w szybkości procesów umysłowych lub też w bystrości, szybkim łapaniu, o co chodzi, dostrzeganiu różnych powiązań pomiędzy poszczególnymi zjawiskami czy obiektami.
Z tym składnikiem inteligencji spotykamy się w popularnych testach na IQ w Internecie. To np. obrazki czy matryce, gdzie trzeba znaleźć brakujący element, by całość się logicznie zgadzała. Testuje się tu zdolność dedukowania powiązań.
Inteligencja skrystalizowana
To inteligencja „wyuczalna” dzięki doświadczeniu oraz wiedzy, którą zyskujemy w ciągu życia. Czyli to wiedza ogólna, szkolna, ale i specjalistyczna – związana z kierunkiem studiów czy wykonywanym zawodem, jednak także z doświadczeniem życiowym.
Inteligencja skrystalizowana jest mierzona przez testy wiedzy wyniesionej głównie ze szkoły, np. co to jest planeta, co wchodzi w skład układu słonecznego. Badają ją też pytania dotyczące wiedzy społecznej – np. po co się płaci podatki?
Oba rodzaje inteligencji nie są zupełnie niezależne. Im lepsza ta płynna, tym łatwiej się nam uczyć i zdobywać wiedzę, więc lepsza staje się także ta skrystalizowana. Poza tym inteligencja płynna – ponieważ związana z pracą naszego mózgu – już po 30.–40. roku życia zaczyna być trochę mniej sprawna. Nasze mózgi się starzeją (maleje zarówno liczba neuronów, jak i sprawność przesyłu informacji między neuronami, czyli sprawność kojarzenia). Jednak nadrabia to inteligencja skrystalizowana – która może przyrastać do końca życia. Jeśli, rzecz jasna, się temu życiu nie poddamy. Kiedy pogłębiamy nasze zainteresowania, pracujemy głową. To sprawia, że inteligencja skrystalizowana chroni nas przed nagłym spadkiem formy w średnim wieku.
Problemy z koncentracją – jak sobie z nimi radzić?
Po co testy na IQ?
Testy IQ nie są nam w stanie powiedzieć wszystkiego o naszym potencjale intelektualnym. – Poza tym określanie czyjegoś poziomu intelektualnego wiąże się z etykietowaniem. Uruchamia się mechanizm samospełniającego się proroctwa. Np. myślimy, że mamy wyższy iloraz, a w teście wychodzi nieco niższy i zaczynamy inaczej na siebie samych patrzeć i funkcjonować – mówi dr Anna Kamza. Zaczynamy zdobywać osiągnięcia poniżej swoich możliwości.
Naukowcy zajmujący się badaniem inteligencji ostrzegają, że konieczna jest duża doza pokory diagnostycznej. – Przychodzi do nas osoba mająca swoją historię życia, doświadczenia związane z sytuacjami, w których się sprawdzała, a my mamy na podstawie godzinnego spotkania zawyrokować o tym, jaki jest jej intelekt? Dlatego diagnoza inteligencji powinna też obejmować i podkreślać mocne strony osoby badanej, nie tylko jej deficyty – podkreśla dr Kamza.
Zalety testów IQ
– Badania pokazują, że wyniki uzyskiwane w testach IQ pozwalają na przewidywanie takich aspektów naszego funkcjonowania, jak np. osiągnięcia szkolne, wybór zawodu i osiągnięcia zawodowe – mówi dr Anna Kamza. Są w stanie przewidywać oceny szkolne dziecka czy prawdopodobieństwo zarzucenia nauki szkolnej na jakimś etapie życia.
Jednak istotny jest też status społeczno-ekonomiczny badanego, czyli nasze miejsce na drabinie społecznej: poziom wykształcenia rodziców, zasobność rodzinnego portfela. Ryzyko porzucenia szkoły jest większe w przypadku uczniów o niskim poziomie inteligencji i jednocześnie pochodzących z rodzin o niskim statusie społeczno-ekonomicznym rodziny, w porównaniu do sytuacji, gdy działa tylko jeden z opisywanych czynników.
Myśl jak sportowiec, a zaczniesz wygrywać
Nowe badania ilorazu inteligencji
Wyniki nowszych badań wskazują, że związki IQ z osiągnięciami szkolnymi zaczynają słabnąć u młodszych pokoleń. Oznacza to, że inteligencja i wiedza nie są jedynymi wyznacznikami sukcesu szkolnego (i nie tylko). Istotne są czynniki pozaintelektualne, czyli kompetencje społeczne (inteligencja emocjonalna EQ). Cóż nam bowiem po wysokim IQ, jeśli nie umiemy się odnaleźć wśród ludzi?
– Badania pokazują, że czasami dzieci niezwykle inteligentne bywają bardzo samotne społecznie. Zupełnie się nie odnajdują w klasie szkolnej, co negatywnie przekłada się na ich wyniki w nauce. Pomimo wysokiego IQ paradoksalnie mogą nie uzyskiwać wybitnych ocen, dlatego że nie funkcjonują dobrze w grupie. Stres związany z tym, że czują się odrzucane przez rówieśników, przekłada się na to, na ile i jak skutecznie angażują się w naukę – wyjaśnia dr Anna Kamza.
Wysokie IQ nie wystarczy, jeśli brak nam kompetencji społecznych – które sprawiają, że dobrze się czujemy w swoim życiu i wśród ludzi.
Kiedy warto zrobić test inteligencji?
W Polsce zwykle testuje się IQ w gabinetach psychologicznych lub poradniach szkolno-pedagogicznych (np. kiedy dziecku źle idzie nauka, są z nim kłopoty wychowawcze). Czasem IQ sprawdza się podczas rekrutacji zawodowej. – Badania potwierdzają, że wynik testu IQ pozwala nam mniej więcej ocenić, jakim ktoś będzie pracownikiem. Np. pokaże nam przyszły poziom wykonywania pracy, jej jakość – mówi psycholog. Podobno to lepszy wskaźnik niż testy wiedzy zawodowej, czy assessment center – próbki pracy, a nawet lata edukacji.
Ale z drugiej strony, owszem, wysokie IQ jest pewną podstawą do wykonywania określonych zawodów, zwłaszcza tych trudniejszych, bardziej odpowiedzialnych – jednak nie zastąpi wykształcenia i zdobytych kwalifikacji zawodowych czy doświadczenia. Możemy być osobą bardzo inteligentną, której jednak brak doświadczenia, co utrudnia odnalezienie się w pracy. Oczywiście z wysokim IQ szybciej się nauczymy, ale wcale nie musimy być najlepszymi pracownikami. IQ jest natomiast olejem napędowym dla szybkiego zdobywania kwalifikacji.
Samoakceptacja – jak ją osiągnąć?
Jak zbadać swoje IQ?
Wyłącznie w gabinetach psychologicznych. Takimi testami mogą się posługiwać tylko psychologowie i nie mogą one być udostępniane w Internecie. Nie warto robić darmowych testów IQ z Internetu, bo nie są fachowe – to raczej psychozabawy.
Testy psychologiczne muszą spełnić szereg wymagań:
- muszą być np. obiektywne, czyli dawać identyczne wyniki, niezależnie od tego, kto testuje – trzeba wyeliminować wpływ badacza
- muszą być wystandaryzowane – zapewniając identyczne warunki badań (porównajmy cichy pokój z miejscem, gdzie biega kilkoro dzieci). Dlatego takie testy mają bardzo szczegółowe instrukcje, jak należy je przeprowadzać
- muszą być trafne i rzetelne – mierzyć dokładnie to, co mają mierzyć, i zapewniać powtarzalność wyniku niezależnie od tego, kto i kiedy przeprowadza badanie
- muszą posiadać normy, które pozwolą ocenić inteligencję osoby badanej na tle jej grupy odniesienia (np. osób w określonym wieku)
- muszą stać za nimi specjalne procedury statystyczne, które pozwalają oszacować wielkość błędu, jaki może popełnić psycholog przy interpretacji wyników danego testu
- muszą być wynikiem wcześniejszej dużej pracy badawczej. Dlatego prawdziwe testy są chronione prawami autorskimi i zwykle wydawane pod szyldem Pracowni Testów Psychologicznych, która działa przy Polskim Towarzystwie Psychologicznym. I tylko te testy są wiarygodne i miarodajne
Nunchi – sukces po koreańsku
Inteligentni na swoją miarę i czasy
Normy testów IQ pomagają ocenić inteligencję na tle populacji, z której pochodzimy: płci, wieku – bo nasza inteligencja zmienia się z wiekiem. Np. wynik surowy (suma punktów uzyskanych za wykonanie poszczególnych zadań) w teście na inteligencję wynoszący 125 pkt. u dwudziestopięciolatka nie będzie oznaczał tego samego, co u osiemdziesięciolatka. Stąd też konieczne jest, aby za pomocą specjalnych procedur statystycznych przełożyć wyniki surowe uzyskane przez osoby z różnych grup wiekowych do jednej, wspólnej skali IQ, tak aby były ze sobą porównywalne.
Poza tym testy inteligencji muszą być co jakiś czas aktualizowane i dostosowywane do zachodzących zmian kulturowych. Niektóre informacje się dezaktualizują, a przedmioty wychodzą z użytku. Przykładowo, w teście dla dzieci figurowało do niedawna pytanie: Do czego służy znaczek pocztowy? W dobie poczty elektronicznej dzieci mogą już tego nie wiedzieć. W efekcie mogłoby to sztucznie zaniżać ich wynik testu, dlatego pytanie trzeba było usunąć, tworząc ulepszoną wersję testu.
Trening mózgu – na czym polega?
Jak zwiększyć IQ?
- Rodzimy się z pewnym potencjałem intelektualnym i możemy sobie jedynie pomóc znaleźć się bliżej naszego maksimum możliwości. Nie miejmy złudzeń, że zdrowo się odżywiając czy rozwiązując krzyżówki, staniemy się Einsteinem. Jeśli brak nam bardzo wysokiej inteligencji płynnej – jest to niemożliwe.
- Jednak dbanie o siebie zawsze dobrze wpływa na intelekt. Nasza gospodarka lipidowa i cukrowa bezpośrednio oddziałuje na pracę mózgu. Ceni on kwasy omega-3 (ich źródłem są tłuste ryby morskie, algi) oraz zbilansowane dostawy substancji odżywczych ze zdrowej diety.
- Na inteligencję korzystnie wpływa też ruch – bo pomaga minimalizować wpływ silnego (destrukcyjnego) stresu, który spowalnia nasz mózg. Szwankują wówczas procesy poznawcze, będące podłożem inteligencji: pamięć robocza i koncentracja uwagi.
- Jednak dobry stres, związany ze zmianą, a więc wyjściem ze strefy komfortu, pomaga podwyższać IQ. Uruchamia nowe procesy neuroplastyczne w mózgu. Dlatego warto brać życie za rogi, szukać nowych doświadczeń, nie bać się wyzwań.
Skala IQ
Na skali IQ średni wynik wynosi 100, a odchylenie standardowe 15. Zatem wynik od 85 do 115 to inteligencja przeciętna, powyżej 115 do 145 – wysoka, powyżej 145 – bardzo wysoka. IQ Alberta Einsteina wynosiło 160!
IQ jako wynik testu inteligencji jest tylko pewnym wskaźnikiem inteligencji.
Ekspert:
Dr Anna Kamza – psycholog, socjolog, pracownik Wydziału Psychologii i Prawa Uniwersytetu SWPS w Poznaniu. W swojej pracy naukowej koncentruje się na zagadnieniach z pogranicza psychologii poznawczej, psychologii osobowości i psychologii różnic indywidualnych. Członek Polskiego Stowarzyszenia Psychologii Rozwoju Człowieka.
