Spis treści
Czym jest empatia?
Empatia (z gr. empatheia – współczucie w cierpieniu) jest umiejętnością wczuwania się i rozumienia czyjegoś stanu wewnętrznego. Osoba empatyczna rozpoznaje emocje drugiej osoby i potrafi adekwatnie na nie reagować. Rozumie przeżywany smutek czy radość. Ułatwia to budowanie głębokich relacji i wzajemną troskę.
Psychologowie wyróżniają dwa rodzaje empatii:
- empatię emocjonalną, czyli umiejętność współodczuwania emocji i uczuć drugiej osoby
- empatię poznawczą, czyli umiejętność rozumienia drugiej osoby i postawienia się „na jej miejscu”
Zarówno empatię emocjonalną, jak i empatię poznawczą możemy rozwijać u swoich dzieci. Szacuje się, że aż 70 proc. umiejętności empatii jest nabywana poprzez kontakt ze środowiskiem. Oznacza to, że genetyka ma znacznie mniejszy udział w jej rozwoju – liczy się to, w jaki sposób dziecko, dorastając, uczy się współodczuwać i rozumieć emocje innych [1].
Jak przejawia się empatia u małych dzieci?
Sceptycy twierdzą, że niemożliwe jest zaobserwowanie szczerej empatii u małych dzieci, ponieważ nie mają one jeszcze na tyle rozwiniętych struktur mózgowych, by postawić się na miejscu drugiej osoby. To mylne przekonanie. Odczuwanie empatyczne może działać automatycznie, za pomocą neuronów lustrzanych, i nie zawsze wymaga głębokiej analizy sytuacji drugiego człowieka.
Dzieci również wykazują szczerą empatię względem innych. Ich zachowanie wprawdzie w kilku kwestiach różni się od zachowania empatycznych dorosłych, mechanizm empatii jest jednak zbliżony.
Dzieci empatyczne często:
- wykazują dużo zachowań prospołecznych
- cechują się wyższą inteligencją emocjonalną niż ich nieempatyczni rówieśnicy
- bywają smutne lub płaczą, gdy słyszą płacz innego dziecka
- mogą reagować smutkiem na smutek opiekuna
- zazwyczaj reagują radością i śmiechem, gdy widzą śmiejące się dziecko
- są spokojne, gdy ich opiekun jest spokojny
- bawią się w zabawy społeczne, na przykład opiekują się lalką
- wykazują dużą troskę w stosunku do zwierząt
- chętniej dzielą się zabawkami z innymi dziećmi
- są skłonne do pomocy, na przykład gdy inne dziecko upadnie
- są mniej narażone na rozwój zachowań dysfunkcyjnych, takich jak zaburzenia opozycyjno-buntownicze
Dlaczego warto rozwijać empatię u dziecka?
Empatia jest cechą wysoce pożądaną nie tylko u dorosłych. Dzieci również czerpią wiele korzyści, jeśli wykształcą w sobie postawę empatyczną. Dziecko empatyczne jest pozytywnie odbierane przez otoczenie i inni chętniej przebywają w jego towarzystwie. Takie dziecko jest łatwiejsze we współpracy, zarówno na linii rodzic – dziecko, jak i na linii rówieśnik – rówieśnik.
Zalety empatycznych dzieci
- Szybciej rozwiązują konflikty
Umiejętność rozwiązywania konfliktów jest silnie skorelowana z umiejętnością dostrzeżenia perspektywy drugiej osoby. Dzieci wysoko empatyczne są bardziej skłonne do wybaczania. Szybciej również się uspokajają i powracają do pozytywnego nastroju. Takie dzieci są mniej konfliktowe. Nie czują się komfortowo w przypadku konfrontacji, gdyż współodczuwają również emocje drugiej strony.
- Łatwiej nawiązują bliskie relacje
Umiejętność współodczuwania i rozumienia drugiej osoby ułatwia nawiązywanie głębokich przyjaźni. Dzieci, które od najmłodszych lat są empatyczne, mają więcej kolegów i koleżanek niż ich nieempatyczni rówieśnicy. W ich towarzystwie milej się przebywa i inne dzieci chętniej się z nimi bawią.
- Są mniej buntownicze i mniej agresywne
Maluchy z rozwiniętą empatią są mniej skłonne do rozwiązywania konfliktów poprzez krzyk i agresję. Nie chcą krzywdzić innych dzieci, a także zwierząt. Takie dzieci nie wykazują wielu zachowań opozycyjno-buntowniczych, są również mniej narażone na ich rozwój w dorosłości.
- Są prospołeczne
Postawa empatyczna przejawia się również chęcią pomocy innym ludziom i zwierzętom. Dzieci z wysoko rozwiniętą empatią chętniej biorą udział w akcjach charytatywnych (pomoc dla schroniska, pomoc chorym dzieciom). Czerpią dużą radość z pomagania i troszczenia się o słabszych.
Jak rozwijać empatię u dzieci?
Empatię można rozwijać już od wczesnego dzieciństwa. Nie ma wieku granicznego, od którego można uczyć tej wartości. Im młodsze dziecko, tym przyswojenie postawy empatycznej będzie dla niego bardziej naturalne. Jeżeli rodzice i otoczenie mają podobne wartości, to dziecko w niezauważalny sposób nauczy się współodczuwać.
Poniżej opisujemy przykładowe zabawy i działania, które sprzyjają rozwojowi empatii, współczucia oraz troski o drugą istotę. Warto wdrożyć je do codziennej aktywności. Aktywności te rozwijają także wrażliwość.
- Zabawy społeczno-opiekuńcze
Każda zabawa, która uczy troski, opieki i uważności, jest zabawą proempatyczną. Najlepiej sprawdzą się zabawy typu opieka na lalką, gotowanie, karmienie misia, pielęgnowanie pluszowego pieska. Takie zabawy wyzwalają w dziecku czułość i otwartość na potrzeby innych. Pokazują także, że jego zachowanie ma bezpośredni wpływ na dobrostan osoby lub zwierzątka. Warto wspólnie z dzieckiem bawić się w zabawy proopiekuńcze, gdyż jednocześnie uczą, w jaki sposób możemy się opiekować innymi.
- Opieka nad zwierzątkiem
Posiadanie zwierzątka w domu bardzo pomaga rozwijać u dziecka empatię, inteligencję emocjonalną, inteligencję społeczną i wszelkie postawy opiekuńcze. Bardzo ważne jest jednak, by nie kupować zwierzątka tylko w tym celu. Takie postępowanie jest nieetyczne i uczy dziecko, że zwierzęta służą do zaspokajania potrzeb ludzkich. Przy opiece nad zwierzęciem trzeba pamiętać, że to nie dziecko jest odpowiedzialne za dobrostan pupila. Rodzic przejmuje całą odpowiedzialność, a rolą dziecka jest jedynie pomoc w opiece.
- Obserwacja rodziców i rodzeństwa
Dzieci uczą się poprzez obserwację swoich opiekunów i otoczenia. Naśladowanie to najlepszy i najbardziej naturalny sposób na naukę. Dlatego jeśli chcemy, aby nasze dziecko było empatyczne, musimy również wykazywać się postawą empatyczną. Codzienna obserwacja troski, opieki i współczucia wyzwala w dziecku podobne emocje. Przyswaja ono ten sposób postępowania jako naturalny. Bardzo trudno wykształcić empatię u dziecka, które ma nieempatycznych rodziców.
- Rozmowy o emocjach
Rozwój inteligencji emocjonalnej to podstawa w kształtowaniu postawy empatycznej. Trudno zrozumieć emocje i perspektywę drugiej osoby, jeżeli uczucia są dla maluszka obce. Częste rozmowy o przeżyciach, stanach emocjonalnych, związkach przyczynowo-skutkowych są niezbędne w kształtowaniu empatii. Posłużyć mogą do tego książeczki o emocjach, starannie wyselekcjonowane bajki lub zabawy rozwijające inteligencję emocjonalną.
- Udział w akcjach społecznych
Nic tak nie wyzwala empatii tak, jak wspólne pomaganie. Dziecko, które od małego uczestniczy w akcjach charytatywnych (zbieranie karmy dla schroniska, sprzedaż babeczek na rzecz dzieci niepełnosprawnych itp.), wykazuje się dużą troską i uważnością na potrzeby drugiej osoby.
- Pielęgnowanie czułości
Empatia to także czułość i delikatność. Codzienna porcja przytulania, czułości, miłych słów wyzwala hormony szczęścia. Pokazuje również dziecku, że kontakt z drugim człowiekiem może być troskliwy i czuły.
- Ćwiczenie pozytywnej komunikacji
Nauka i codzienny trening komunikacji opartej na szacunku i zrozumieniu w znacznym stopniu wpływa na rozwijanie postawy empatycznej. Doskonałym narzędziem do rozwijania empatycznej komunikacji są techniki NVC; zostały one szeroko opisane w książce „Porozumienie bez przemocy” M.B. Rosenberg [2].
O co trzeba się zatroszczyć u empatycznego dziecka?
Choć empatia to cecha bardzo pozytywna, niesie ze sobą również pewne zagrożenia. Niezbędne jest wyposażenie dziecka w szereg umiejętności i postaw, które uchronią je przed negatywnymi konsekwencjami. Są to przede wszystkim: nauka asertywności i umiejętności stawiania granic oraz troska o samego siebie.
Rozwijając empatię u dziecka, pamiętajmy, by rozwijać również:
- Postawę asertywną
Dziecko, które jest mocno współodczuwające, może być narażone na manipulację i wykorzystywanie ze strony rówieśników. Dlatego bardzo ważne jest, by uczyć je postawy asertywnej. Pokazujmy, że nie ma nic złego w mówieniu „nie” oraz że każdy ma prawo najpierw zatroszczyć się o siebie, a potem o innych. Również na własnym przykładzie uczmy, czym jest asertywna postawa.
- Umiejętność stawiania granic
Im młodsze dziecko, tym granice są bardziej zatarte. Nie oznacza to jednak, że maluszek nie może mieć swoich granic. Aby nauczyć dziecko stawiania granic innym, musimy respektować jego cielesność oraz prawo wyboru. To jedyny sposób, by zaakcentować jego odrębność.
- Uważność na swoje własne potrzeby
Naukę troski o innych warto zacząć od nauki troski o siebie samego. Pokażmy dziecku, w jaki sposób może sobie samemu pomagać, jak się samoregulować i pielęgnować. Bardzo ważne jest również powtarzanie, że pomagać innym możemy dopiero wtedy, kiedy pomogliśmy sobie. Pomaganie własnym kosztem nie jest pomocą, a poświęceniem.
Empatia jest kompetencją społeczną. To cecha, która umożliwia dzieciom i dorosłym pozytywne interakcje społeczne. Jest ona niezbędna w budowaniu bliskich więzi. Warto od najmłodszych lat uczyć dziecko postawy empatycznej. Dzięki temu w naturalny sposób przyswoi chęć pomagania i troski o drugą osobę. Pozytywnie wpłynie to na jego relacje z rówieśnikami oraz rozwój inteligencji emocjonalnej.
Źródła:
- Jankowiak-Siuda, K., Krakowska, N., Gaździcka, K., Kundziołka, J., Topczewski, J. (2019). Genetyczne podstawy empatii afektywnej i poznawczej. Neuropsychiatria i Neuropsychologia, 14(3–4), 73–83. https://www.researchgate.net/publication/338520550_Genetic_basis_of_affective_and_cognitive_empathy
- Rosenberg, M.B., Markocka-Pepol, M. (2016). Porozumienie bez przemocy. O języku życia. Warszawa: Wydawnictwo Czarna Owca.
