Wanilia to prawdopodobnie najpopularniejsza przyprawa świata. Aztekowie i Majowie przez wieki używali jej jako przyprawy i leku. Podbite szczepy indiańskie składały wanilię jako daninę władcy Azteków. Do Europy wanilię sprowadzili hiszpańscy konkwistadorzy. Jeden z nich, Hernán Cortés, poczęstowany przez władcę Azteków aromatyczną czekoladą z wanilią, tak się nią zachwycił, że postanowił wprowadzić w Hiszpanii modę na waniliową czekoladę.
We Francji używano wanilii do aromatyzowania tytoniu. Przez kilka stuleci monopol na produkcję wanilii miał Meksyk. Wszelkie próby jej uprawy w innych regionach świata kończyły się fiaskiem. Rośliny obficie kwitły, ale nie wydawały owoców. Tak było do 1841 roku, kiedy odkryto metodę sztucznego zapylania wanilii, co umożliwiło jej uprawę praktycznie na całym świecie.
Spis treści
Gdzie rośnie wanilia?
Ojczyzną wanilii jest Ameryka Południowa i Środkowa, gdzie roślina ta występuje w nizinnych lasach obszarów tropikalnych. Największym producentem wanilii jest Madagaskar. Tutaj znajduje się 75 proc. światowej produkcji przyprawy. Wanilię eksportują także: Meksyk, Puerto Rico oraz wyspa Reunion.
Wanilia – roślina
Wyróżnia się aż 109 gatunków wanilii, jednak popularna przyprawa wytwarzana jest z wanilii płaskolistnej (Vanilla planifolia). To wyjątkowy gatunek pnącza z rodziny storczykowatych (Orchidaceae). Ma cylindryczną, mięsistą łodygę, liście błyszczące, duże, siedzące, na szczycie zaostrzone.
Kwiaty wanilii są duże, woskowate, zielonkawo-żółte, pachnące, zebrane po 15–20 w kwiatostany. Owocem jest wąska jednokomorowa torebka o długości 15–30 cm z drobnymi nasionami o średnicy 0,3 mm. Są one osadzone w ciemnej, oleistej, aromatycznej wydzielinie. Na jednej roślinie znajduje się około 50 owoców.
Wanilia – jak rośnie?
W naturalnych warunkach wanilia jest lianą (pnączem), które może osiągać 10–15 m wysokości. Liany oplatają obumarłe pnie i konary drzew za pomocą korzeni powietrznych. Traktują je jako podpory, korzystając ze składników odżywczych zawartych w innych roślinach.
Zakwitanie kwiatu wanilii
Wanilia kwitnie po 2–3 latach od zasadzenia. Trwa to 2–3 miesiące. Kwiaty wanilii posiadają organy żeńskie i męskie, oddzielone od siebie błoną. Zapylanie kwiatów jest możliwe dzięki pszczołom występującym wyłącznie na kontynencie amerykańskim i kolibrom.
W innych częściach świata stosuje się sztuczne zapylanie kwiatów wanilii. Za pomocą ostro zakończonych pędów bambusowych przenosi się pyłek na znamię kwiatów. Kwiaty wanilii zakwitają nocą i muszą być zapylone w ciągu 6–14 godzin! Sztuczne zapylanie kwiatów wanilii jest dość trudne i pracochłonne, wymaga też sporo wprawy.
Cynamon – właściwości lecznicze i zastosowanie
Jak powstaje laska wanilii?
Owoce zbiera się po 7–9 miesiącach od zapylenia, zanim dojrzeją. Świeża wanilia jest bezwonna, wyglądem przypomina fasolkę szparagową. Po zbiorze poddaje się ją fermentacji i suszeniu, aby uzyskała charakterystyczny aromat. Najpierw strąki są wyparzane w temperaturze 60°C przez ponad 2 godziny. Jeszcze ciepłe przekłada się do skrzyń wyłożonych wełną, w których utrzymuje się temperaturę ok. 50°C. Owoce wanilii nabierają wówczas charakterystycznego czekoladowego koloru. Potem strąki układa się na matach i podsusza.
Następnego dnia owoce przekłada się na drewniane stoły i suszy, najpierw w słońcu, potem w cieniu. Podczas tego procesu na powierzchni lasek pojawiają się charakterystyczne kryształki, zwane szronem – jest to wanilina. Po suszeniu laski wanilii układa się ponownie w skrzyniach i szczelnie zamyka, gdzie leżakują 2–3 miesiące i dojrzewają. Dzięki temu przyprawa nabiera charakterystycznego aromatu.
Cały proces trwa ok. 6 miesięcy i kończy się, gdy strąki zyskują piękny zapach oraz przybierają ciemnobrązową barwę z białawym nalotem z waniliny. Im więcej waniliny jest na strąkach, tym wyższa jakość lasek wanilii. Najlepsze jakościowo są te nieco pomarszczone, woskowate, giętkie, pokryte delikatnym nalotem. Laski wanilii gorszej jakości są jaśniejsze lub czerwonobrązowe, twarde, suche, bez aromatu.
Wanilia – rodzaje
Najbardziej znane rodzaje wanilii to planifolia, pompona i tahitensis:
- planifolia (wanilia Bourbon) – najdroższa i najbardziej ceniona ze względu na swój głęboki aromat i słodki smak. Pochodzi z Madagaskaru; jest niezastąpionym dodatkiem do ciast i deserów
- pompona (wanilia meksykańska, West Indian) rośnie w Meksyku oraz północnych częściach Ameryki Południowej. Ma cytrusowy aromat z nutą lukrecji. Jest wykorzystywana przy produkcji perfum oraz do aromatyzowania tytoniu
- tahitensis (wanilia Tahitian) pochodzi z Polinezji Francuskiej, Papui Nowej Gwinei. Ma niższą zawartość naturalnej waniliny i krótsze strąki w porównaniu do najpopularniejszej wanilii planifolia. Laski tahitensis są bardziej wilgotne i grubsze, zawierają więcej wody i mniej nasion. Skórka jest cieńsza i nieco bardziej płaska. Smak i zapach jest wyraźnie owocowy z nutami wiśni, anyżu, śliwek i wina
Wanilia – wartości odżywcze
Laska wanilii waży niespełna 1,5 g, dostarcza ok. 5 kcal, niewiele białka i tłuszczów oraz węglowodany. Prócz tego przyprawa zawiera ponad 200 różnych substancji, z których najważniejsza jest wanilina. To biały proszek, decydujący o charakterystycznym smaku i zapachu przyprawy. Wanilina słabo rozpuszcza się w alkoholu, nieco lepiej w gorącej wodzie. W zależności od gatunku wanilii zawartość waniliny w strąku może być różna i sięgać do 12 proc. Im więcej waniliny, tym szlachetniejsza i droższa jest wanilia.
Właściwości wanilii
Początkowo wanilię traktowano wyłącznie jako przyprawę. Z czasem okazało się, że może ona pomagać przy napięciu i stresie, lekko uspokaja i jest receptą na dobry sen. Niektórzy twierdzą też, że łagodzi objawy związane z zespołem napięcia przedmiesiączkowego i skurcze w trakcie miesiączki. W badaniach laboratoryjnych na zwierzętach dowiedziono, że wanilina zawarta w aromatycznych laskach:
- działa przeciwnowotworowo – może hamować namnażanie się komórek raka okrężnicy, powoduje też apoptozę (czyli naturalną śmierć) komórek raka wątroby [2]
- ma właściwości przeciwutleniające. Wanilina i kwas wanilinowy mogą skutecznie chronić komórki mózgowe oraz hepatocyty (komórki wątroby) przed działaniem szkodliwych wolnych rodników [1]
- wykazuje działanie przeciwzapalne. Badania na otyłych szczurach udowodniły, że doustne suplementy waniliny zmniejszyły wskaźniki stanu zapalnego we krwi i w wątrobie [5]. W innym badaniu dowiedziono, że doustne podawanie różnych dawek waniliny zmniejszało stan zapalny skóry spowodowany łuszczycą [4]
- może ochraniać układ nerwowy, zapobiegając jego degeneracji oraz poprawiając jego funkcjonowanie [6]
Warto wiedzieć! Wanilia może pomóc ograniczyć ilość spożywanego cukru, a tym samym przyczynić się do przeciwdziałania otyłości, zwłaszcza u dzieci. Pokazują to badania. Według nich dodatek wanilii do napojów sprawił, że były one postrzegane jako słodsze. Z kolei doprawianie wanilią mlecznych deserów o obniżonej zawartości cukrów spowodowało, że były one bardziej akceptowane przez dzieci [3,7].
Wanilia – cenna przyprawa
Wanilia to jedna z najdroższych przypraw świata, obok szafranu i kardamonu. Kilogram lasek wanilii kosztuje od 300 do 1200 złotych. Nic dziwnego! Produkcja przyprawy jest dość żmudna i kosztowna. Wanilię można kupić w postaci całych owoców – lasek, jako przyprawę w proszku, pastę, ekstrakt lub olejek.
Najbardziej wartościowe są oczywiście całe laski wanilii. By zachowały świeżość, warto trzymać je w szczelnym pojemniku, najlepiej zapakowane próżniowo, co zapobiega wysychaniu i utracie aromatu. Laski wanilii można też przechowywać dłużej, umieszczając je w cukrze pudrze.
Wanilia – przeciwwskazania
Wanilii powinny unikać osoby ze skłonnościami do alergii, ponieważ może wywołać egzemę, podrażnienia skóry i jej kontaktowe zapalenie, a także zmiany pigmentacji.
Wanilia w kuchni
Wanilia to niezastąpiona przyprawa do deserów: lodów, kremów, budyniów, puddingów, ciast i czekolady. Doskonale komponuje się z innymi przyprawami, np. kardamonem, cynamonem, goździkami, gałką muszkatołową, liściem laurowym, zielem angielskim, imbirem i kurkumą. Pasuje do soku z cytryny lub limonki, kokosa oraz migdałów. Dodaje smaku daniom z ryb, owoców morza, a nawet cielęciny i drobiu.
Ekstrakt z wanilii
Charakterystyczny aromat wanilii zapewnia także ekstrakt waniliowy, czyli aromatyczne połączenie wanilii i alkoholu. Esencja:
- ma bardziej intensywny zapach w porównaniu do tańszego, sztucznego zamiennika, czyli aromatu waniliowego
- jest całkowicie naturalna i bezpieczna dla zdrowia
- nie zawiera sztucznych dodatków, aromatów i barwników
- ma kolor mocnej herbaty
- ma dużą trwałość – można ją przechowywać nawet kilka lat
- wzbogaca smak i aromat wyrobów cukierniczych, kawy, herbaty i pitnej czekolady
- ma właściwości prozdrowotne: wspomaga leczenie opryszczki i stanów zapalnych skóry, reguluje pracę wątroby. Ma działanie przeciwlękowe, antydepresyjne, uspokajające i relaksujące. Wzmacnia mięsień sercowy, działa przeciwgorączkowo i poprawia samopoczucie
Ekstrakt z wanilii można przygotować samodzielnie.
Składniki:
- 3–4 strąki wanilii
- 250 ml 40-procentowego alkoholu (np. brandy lub rumu)
Laski wanilii naciąć wzdłuż, a potem umieścić w szczelnym, szklanym pojemniku. Zalać alkoholem, zakręcić i pozostawić w chłodnym, ciemnym miejscu na 2 miesiące. Co jakiś czas energicznie potrząsać naczyniem.
Pasta waniliowa
W sklepach można także znaleźć pastę waniliową. Otrzymuje się ją z najbardziej szlachetnej odmiany – wanilli Bourbon, hodowanej na Madagaskarze. Jest gęstym syropem o intensywnym aromacie i słodkim smaku, który świetnie się sprawdza w ciastach i kremach. Pasta z wanilii jest idealna do polew, sosów, bitej śmietany, lodów i naleśników.
W kupnych pastach, oprócz dużej ilości cukru, niekiedy znajduje się niewiele… wanilii. Warto to sprawdzić, uważnie czytając skład. W gotowych pastach często pojawiają się też zagęstniki: tragakanta, guma ksantanowa czy guma guar. Są uważane za bezpieczne, ale spożywane w nadmiernej ilości mogą wywoływać problemy żołądkowe, a czasem reakcje alergiczne. Dlatego pastę z wanilii warto przygotować samodzielnie.
Składniki:
- 200 ml wody
- 100 g cukru trzcinowego
- ziarenka wanilii wyłuskane z 3 lasek
Zagotować wodę z dodatkiem cukru trzcinowego. Do gotującego się syropu dodać posiekane ziarenka. Gotować kilka minut, zmiksować, a po wystudzeniu przełożyć do wyparzonego słoika. Przechowywać w suchym, chłodnym miejscu. Chronić przed działaniami promieni słonecznych.
Wanilia w proszku
Laski wanilii można zmielić, uzyskując mieloną przyprawę. Wanilia w proszku jest wygodna w użyciu, wystarczy otworzyć opakowanie. Nie ma jednak tak intensywnego smaku i zapachu jak laski waniliowe.
Nie daj się oszukać! Czytaj etykiety
Cukier z prawdziwą wanilią
Cukier waniliowy jest dosyć drogi i trudno dostępny. W swoim składzie ma cukier buraczany i prawdziwą wanilię albo ekstrakt waniliowy. Zawiera przynajmniej 27 proc. wanilii, dlatego pachnie bardzo intensywnie. To świetny dodatek do domowych wypieków, przetworów czy lodów. Taki cukier można zrobić samemu. Wymaga to cierpliwości, bo im dłużej leżakuje cukier, tym jest bardziej aromatyczny.
Cukier waniliowy
Składniki:
- szklanka cukru
- 3 laski wanilii wraz z wydłubanymi ziarenkami
Do szklanego słoika wsypać cukier, dodać ziarenka i laski wanilii. Zakręcić słoik i odstawić w suche i ciemne miejsce na kilka tygodni. Od czasu do czasu należy energicznie potrząsnąć słoikiem.
Cukier wanilinowy
Większość z nas do wypieków używa kupnego cukru błędnie nazywanego waniliowym. W rzeczywistości to cukier wanilinowy. Jest syntetycznym i tańszym zamiennikiem cukru z wanilią. Zawiera wanilinę albo etylowanilinę – syntetyczne substancje podobne do prawdziwej wanilii. Dlatego powszechnie używany cukier wanilinowy ma zdecydowanie słabszy smak i aromat w porównaniu do prawdziwego cukru waniliowego. Sztucznie wytwarzana wanilina u niektórych osób może wywołać podrażnienia i kontaktowe zapalenia skóry.
Olejek eteryczny waniliowy
Z suszonych i mielonych owoców lasek wanilii uzyskuje się olejek eteryczny. Ma działanie przeciwzapalne i poprawiające nastrój. Stosowany zewnętrznie pomaga zwalczać zakażenia bakteryjne i wirusowe. Stosowany na włosy oraz ich cebulki stymuluje wzrost kosmyków oraz zapobiega ich wypadaniu. Skutecznie odstrasza muchy, komary i meszki oraz może zwalczać nieprzyjemne zapachy. Sprawdza się też jako afrodyzjak. Waniliowy olejek eteryczny można wykorzystać:
- do aromaterapeutycznego masażu twarzy i ciała: 2–3 krople olejku rozpuścić w łyżce dowolnego olejku bazowego
- do kąpieli: 10–15 kropel olejku waniliowego dodać do wanny z wodą
- do aromaterapii: umieścić olejek w kominku zapachowym
Źródła:
- Al-Baqami, N.M., Hamza R.Z. (2021). Synergistic antioxidant capacities of vanillin and chitosan nanoparticles against reactive oxygen species, hepatotoxicity, and genotoxicity induced by aging in male Wistar rats. Human & Experimental Toxicology, 40(1), 183–202. Pobrane z: LINK
- Arya, S.S., Rookes, J.E., David, M., Cahill, D.M., Lenka, S.K. (2021). Vanillin: a review on the therapeutic prospects of a popular flavouring molecule, Advances in Traditional Medicine, 21(3), 1–17. Pobrane z: LINK
- Bertelsen, A.S., Mielby, L.A., Alexi, N., Byrne, D. V., Kidmose, U. (2020). Individual Differences in Sweetness Ratings and Cross-Modal Aroma-Taste Interactions. Foods (Basel, Switzerland), 9(2), 146. Pobrane z: LINK
- Cheng, H.M., Chen, F.Y., Li, C.C., Lo, H.Y., Liao, Y.F., Ho, T.Y., Hsiang, C.Y. (2017). Oral administration of vanillin improves imiquimod-induced psoriatic skin inflammation in mice. Journal of Agricultural and Food Chemistry, 65(47), 10233–10242. Pobrane z: LINK
- Guo, J., Han, X., Zhan, J., You, Y., Huang, W. (2018). Vanillin alleviates high fat diet-induced obesity and improves the gut microbiota composition. Frontiers in Microbiology, 9, 2733. Pobrane z: LINK
- Salau, V.F., Erukainure, O.L., Ibeji, C.U., Olasehinde, T.A., Koorbanally, N.A., Islam, M.S. (2020). Vanillin and vanillic acid modulate antioxidant defense system via amelioration of metabolic complications linked to Fe2+-induced brain tissues damage. Metabolic Brain Disease, 35(5), 727–738. Pobrane z: LINK
- Velázquez, A.L., Vidal, L., Varela, P., Ares, G. (2020). Cross-modal interactions as a strategy for sugar reduction in products targeted at children: Case study with vanilla milk desserts. Food Research International (Ottawa, Ont.), 130, 108920. Pobrane z: LINK
