Spis treści
Chrzan pospolity – charakterystyka
Chrzan pospolity (Armoracia rusticana) to bylina zaliczana do rodziny kapustowatych. W różnych regionach kraju znany jest jako chrzan zwyczajny, warzęcha lub warzucha lekarska. Roślinę można spotkać w Azji i w Europie. W Polsce chrzan pospolity rośnie dziko na wilgotnych glebach. Jest też uprawiany w przydomowych ogrodach oraz dla przemysłu spożywczego.
Rozmnażany jest wczesną wiosną przez sadzonki z korzeni bocznych lub cienkiego korzenia głównego. Korzeń chrzanu zazwyczaj jest gruby, biały i mięsisty. Może dorastać nawet do kilkudziesięciu centymetrów. Liście chrzanu są duże i mają jajowaty kształt. Chrzan kwitnie od lipca do września. Nie wytwarza kiełkujących nasion.
Chrzan jest niskokaloryczny, ma niski indeks glikemiczny. Jest bogactwem witamin i minerałów. Znajdziemy w nim witaminę C (dwa razy więcej niż w cytrynie), witaminy z grupy B, witaminę E, beta-karoten, a także wapń, magnez, żelazo, fosfor, potas, siarkę, sód, chlor, jod, cynk, mangan oraz glukozynolany, glikozydy, flawonoidy, olejki eteryczne, cukry, enzymy i błonnik.
Warto wiedzieć, że chrzan nie nadaje się do obróbki cieplnej, ponieważ pod wpływem temperatury traci większość swoich właściwości.
Chrzan z własnego ogrodu
Chrzan sadzimy w miejscach półcienistych. W pełnym słońcu roślina słabo rośnie, a korzenie dostają żółtych plam. Gleba powinna być żyzna, bogata w próchnicę oraz wilgotna. Przyjmuje się, że najlepszy odczyn pH gleby to od 5,5 do 6,5. Chrzan zazwyczaj sadzimy wiosną, ale można to robić też jesienią, tak jak w przypadku cebuli czy czosnku. Korzeń sadzimy ukośnie, aby górna część znajdowała się 3 centymetry pod ziemią. Roślinę należy zasilać nawozem azotowym.
Korzenie chrzanu zbieramy jesienią, gdy liście zaczynają żółknąć. Robimy to starannie, bo chrzan odrasta nawet z najmniejszych fragmentów korzeni, a wtedy trudno zapanować nad rośliną.
Chrzan – właściwości lecznicze
O tym, że chrzan korzystnie wpływa na zdrowie, decydują zawarte w nim glukozynolany, w tym sinigryna, której zawdzięczamy ostry smak chrzanu. Powstające z sinigryny izotiocyjanian allilu jest substancją o właściwościach antybiotycznych.
Wśród innych prozdrowotnych właściwości chrzanu wymienia się także działanie:
- bakteriobójcze
- grzybobójcze
- antywirusowe
- przeciwpasożytnicze
- wykrztuśne
- przeciwbólowe
- rozgrzewające
Chrzan pobudza trawienie
W medycynie ludowej chrzan był bardzo często wykorzystywany. Zalecano go do pobudzania apetytu u niejadków i rekonwalescentów. Chrzan ułatwia trawienie dzięki obecności glukozynolanów, które pobudzają wydzielanie soków trawiennych i przyspieszają przemianę materii. W dawnych czasach, gdy jadano tłusto i obficie, chrzan był obowiązkowo podawany na stoły, aby biesiadnicy uniknęli kłopotów trawiennych. Ale warto też dodać, że nie wszyscy mogą wspomagać trawienie chrzanem. W grupie tej są osoby mające wrzody żołądka i cierpiące na zgagę.
Chrzan pomaga też w leczeniu wątroby i kolki wątrobowej.
Chrzan a choroby układu oddechowego
Jak wiemy, chrzan ma właściwości antybiotyczne, antybakteryjne oraz przeciwwirusowe, dlatego jest chętnie wykorzystywany do leczenia schorzeń układu oddechowego, takich jak zapalenie oskrzeli, przeziębienie czy kaszel.
Chrzan ma zdolność rozrzedzania wydzieliny i dlatego bywa stosowany do leczenia kaszlu i zapalenia oskrzeli. Okazuje się, że spożywanie chrzanu podczas infekcji górnych dróg oddechowych jest równie skuteczne jak stosowanie konwencjonalnych sposobów leczenia.
Ostry zapach chrzanu jest wykorzystywany do oczyszczania zatok z zalegającego w nich śluzu. Pierwsze dni takiej kuracji mogą być uciążliwe, bo chory będzie miał wrażenie, że wydzieliny w jego zatokach jest coraz więcej. Ale nie ma się czym martwić, bo na tym właśnie polega proces oczyszczania zatok. Właściwości chrzanu przydają się także w leczeniu zapalenia zatok. Kuracja polega na piciu dwa razy dziennie po pół łyżeczki startego korzenia chrzanu rozmieszanego w niewielkiej ilości wody. Po spożyciu mikstury przez 10 minut nie należy nic jeść ani pić.
Chrzan a nowotwory
O właściwościach przeciwnowotworowych chrzanu decyduje obfitość glukozynolanów, które w organizmie są rozkładane na związki zwane izotiocyjanianami i indolami. Uważa się, że to właśnie one mają największe działanie przeciwnowotworowe. Wiadomo, że substancje te zwiększają m.in. zdolność wątroby do oczyszczania się ze związków sprzyjającym chorobom nowotworowym.
Izotiocyjaniany i indole mogą także wpływać na zatrzymanie cyklu komórkowego i stymulować apoptozę, czyli śmierć komórki. Udowodniono to w wielu badaniach naukowych. Kapusta, brukselka, brokuły także zawierają te związki, jednak w chrzanie jest ich 10 razy więcej niż w innych warzywach kapustnych.
Właściwości antykancerogenne izotiocyjanianów badano zarówno w modelach zwierzęcych, jak i u ludzi, w obu przypadkach uzyskując obiecujące wyniki. Wydaje się prawdopodobne, że mogą mieć one działanie ochronne przed rakiem prostaty, pęcherza moczowego i płuc (szczególnie u palaczy).
Chrzan na odchudzanie
W wielu artykułach można przeczytać, że chrzan jest pomocny w utracie nadmiaru kilogramów, ponieważ poprawia funkcjonowanie przewodu pokarmowego poprzez przyspieszenie trawienia i przemiany materii. Nie ma jednak twardych dowodów, które potwierdzają tę teorię. Częste jedzenie chrzanu nie wpływa na bilans energetyczny i termogenezę poposiłkową, czyli przyspieszoną przemianę materii. Ta jest zależna od składu diety, a największe działanie termoregulacyjne ma białko.
Z drugiej jednak strony enzymy zawarte w korzeniu chrzanu mogą stymulować trawienie i wspomagać ruchy perystaltyczne jelit. Korzeń chrzanu jest uznawany za środek żółciopędny, czyli pobudzający wytwarzanie żółci w pęcherzyku żółciowym. To wspomaga trawienie i może się przyczynić do utraty nadmiaru kilogramów.
Chrzan na wzmocnienie odporności
Korzeń chrzanu to roślina lecznicza. Ma silne właściwości przeciwutleniające, dzięki którym wzmacnia układ odpornościowy oraz stymuluje aktywność i produkcję białych krwinek, czyli najważniejszej linii obronnej organizmu. Wysoka zawartość witaminy C nie tylko wspiera odporność organizmu, ale także pomaga mu skutecznie walczyć z wolnymi rodnikami.
Chrzan posiada także właściwości bakteriobójcze i antywirusowe, dzięki czemu chroni nasz organizm przed wnikaniem drobnoustrojów chorobotwórczych. Jedząc chrzan, zabezpieczamy się przed infekcjami, które zawsze osłabiają odporność.
Inne cenne właściwości chrzanu
- Zawarta w chrzanie sinigryna jest środkiem moczopędnym i zapobiegającym zatrzymywaniu wody w organizmie. Te mechanizmy są wykorzystywane pomocniczo w zwalczaniu infekcji pęcherza moczowego.
- Chrzan działa przeciwzapalnie i dzięki temu jest wykorzystywany do łagodzenia bólów reumatycznych, poprzez stymulację ukrwienia skóry. Pomocny jest też przy dnie moczanowej i zapaleniach stawów.
- Bogactwo potasu zawarte w chrzanie może być wykorzystywane do ochrony przed chorobami sercowo-naczyniowymi.
- Chrzan pospolity używany jest do zwalczania chorób o podłożu grzybiczym oraz do walki z moniliozą (tzw. gnilcem, czyli szkorbutem). Często korzystali z niego marynarze wypływający w wielomiesięczne rejsy.
- Mikstura przygotowana z chrzanu i octu jabłkowego może być wykorzystywana do likwidowania przebarwień skóry.
Chrzan – zastosowanie
Obecnie chrzan rzadko jest stosowany w lecznictwie, chociaż prace nad jego szerszym wykorzystaniem wciąż trwają. W niektórych krajach (Francja, Szwajcaria, Holandia) jest oficjalnie uznawany za cenny lek. W Polsce króluje głównie w kuchni jako wartościowa przyprawa i atrakcyjny dodatek do wielu potraw.
W czasach gdy posiadanie lodówki nie było powszechne, liści chrzanu używano do przedłużania trwałości mięsa, wędlin, białego sera, jaj i masła. Produkty te zawijano w liście i przechowywano w chłodnym miejscu. Dzięki temu nie jełczały i dłużej zachowywały świeżość – a to dlatego, że zawarte w liściach glikozydy siarkocyjanowe skutecznie niszczą bakterie, wirusy i grzyby.
Korzeń chrzanu i jego liście powszechnie stosowane są do kiszenia i konserwowania żywności. Bez nich nie będzie ogórków kiszonych na zimę ani wielu innych marynat. Na liściach chrzanu można piec chleb, który nabiera specyficznego, ale atrakcyjnego posmaku.
Charakterystyczny smak chrzanu w połączeniu z tartymi burakami dobrze znamy w postaci ćwikły. Lubimy ją dodawać np. do zimnych mięs. Tarte korzenie chrzanu są doskonałym dodatkiem do wielkanocnego żuru, a sos chrzanowy z porcją gotowanej wołowiny to przysmak, który wielu z nas pamięta z dzieciństwa.
Chrzan jest wykorzystywany do wytwarzania niektórych rodzajów musztardy. Może być ciekawym dodatkiem do sosów sałatkowych. Tartego chrzanu używa się do przyprawiania mięs. Marynata przygotowana z tartego chrzanu i oliwy nada mięsu kruchości i zabezpieczy je przed wysychaniem.
Korzeń i liście chrzanu są używane, chociaż coraz rzadziej, do usuwania przebarwień skóry i piegów. W dawnych czasach rozgniecione liście chrzanu służyły do oczyszczania skóry.
Na bazie chrzanu i wódki można przygotować nalewkę, która posłuży do nacierania bolących stawów i mięśni.
Czy nadmiar chrzanu może zaszkodzić?
Chrzan to roślina o silnym wpływie na organizm. Dlatego należy zachować umiar zarówno w jedzeniu, jak i stosowaniu chrzanu na skórę. Nadmiar chrzanu w pożywieniu może być przyczyną biegunki, wymiotów oraz nienaturalnego pocenia się.
Chrzan stosowany zewnętrznie (bezpośrednio na skórę) może wywołać silne podrażnienie, przekrwienie, a nawet pęcherze. Szczególną ostrożność powinny zachować osoby o wrażliwej i skłonnej do podrażnień cerze. Świeży korzeń chrzanu może silnie podrażnić także błony śluzowe nosa oraz spojówki oczu.
Chrzan – przeciwwskazania
Zakaz jedzenia chrzanu powinni wziąć sobie do serca chorzy z niewydolnością wątroby, chorobą wrzodową żołądka i dwunastnicy, nieżytem żołądka, refluksem żołądkowo-przełykowym oraz dyspepsjami czynnościowymi żołądka. Powód? Może dojść do zaostrzenia objawów i istotnego pogorszenia się stanu chorego.
Chrzanu nie należy podawać dzieciom do 4. roku życia, aby nie prowokować podrażnienia przewodu pokarmowego. Nadmiar chrzanu może nasilać objawy niedoczynności tarczycy. Nie ma rzetelnych informacji na temat przeciwwskazań do jedzenia chrzanu w ciąży. Lepiej jednak zachować umiar i ograniczyć się do spożywania chrzanu w niewielkich ilościach.
Źródła:
- Arnal-Schnebelen, B., Goetz, P., Paris, M. (2005). Lecznicze dary natury: 200 uzdrawiających ziół. Warszawa: Reader’s Digest Przegląd.
- Strzelecka, H., Kowalski, J. (red.) (2020). Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa. Warszawa: Wydawnictwo PWN.
- Ciborowska, H., Rudnicka, A. (2014). Dietetyka. Żywienie człowieka zdrowego i chorego. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL.
- Kudełka, W., Kosowska, A. (2008). Składniki przypraw i ziół przyprawowych determinujące ich funkcjonalne właściwości oraz ich rola w żywieniu człowieka i zapobieganiu chorobom. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, 781, 83–111. https://r.uek.krakow.pl/bitstream/123456789/328/1/162022597.pdf
- Kwiatkowska, E., Bawa, S. (2007). Glukozynolany w profilaktyce chorób nowotworowych – mechanizmy działania. Roczniki Państwowego Zakładu Higieny, 58(1), 7–13. https://wydawnictwa.pzh.gov.pl/roczniki_pzh/files/pzhissues/id557/Glukozynolany_w_profilaktyce_chorob_nowotworowych__mechanizmy_dzialania.pdf
- Krajewska, J. (2014). Antybakteryjne działanie wyciągów z ziela nasturcji i korzenia chrzanu. Lek w Polsce, 24(280), 38–42. https://lekwpolsce.pl/download.php?dokid=544a3588bdb40
