Nadwaga i otyłość w okresie menopauzy

Eksperci Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) podkreślają, że liczba osób z nadmierną masą ciała stale wzrasta. Epidemia otyłości to problem całego społeczeństwa, w tym kobiet. W Polsce ponad 53 proc. z nich ma nadwagę, a 23 proc. – otyłość. Częstość występowania nadwagi wzrasta wraz z wiekiem i jest nierozerwalnie związana z menopauzą. Nawet 70 proc. kobiet w wieku okołomenopauzalnym ma nadwagę [3]. A prognozy nie są optymistyczne.

Szacuje się, że częstość występowania otyłości będzie rosła. Nabiera to ogromnego znaczenia, bo w ślad za nadmierną masą ciała pojawiają się dolegliwości zdrowotne, które przyczyniają się do pogorszenia komfortu życia. A skoro tak, walkę z nadwagą warto zacząć jak najszybciej. Sęk w tym, że to trudne i wymagające zadanie.

Nadwaga czy otyłość?

Niektórzy używają tych pojęć zamiennie, bo zarówno nadwaga, jak i otyłość wiążą się z nagromadzeniem w organizmie nadmiernej ilości tkanki tłuszczowej i w związku z tym z podwyższoną masą ciała.

Nadwaga to pierwszy krok do otyłości, sygnał alarmowy, że należy pozbyć się nadmiernych kilogramów. Otyłość uznaje się natomiast za chorobę przewlekłą. Otyłość stanowi zagrożenie dla zdrowia, ponieważ wiąże się z patologicznym nagromadzeniem tkanki tłuszczowej w organizmie.

Jak ocenić nadwagę i otyłość u kobiet?

Najprostszym wskaźnikiem pozwalającym ocenić nadwagę i otyłość jest wskaźnik masy ciała BMI (z ang. Body Mass Index).

BMI = masa ciała w kilogramach / wysokość ciała w metrach do kwadratu.

Dla przykładu: BMI u 50-letniej kobiety o masie ciała 70 kg i wzroście 1,70 m

70 kg / 1,70², a zatem BMI = 24,22

Zgodnie z wskaźnikiem BMI:

• prawidłową wagę ma osoba o BMI 18,5–24,90
• nadwagę stwierdza się przy BMI 25–29,90
• otyłość I stopnia diagnozuje się przy BMI powyżej 30
• otyłość II stopnia diagnozuje się przy BMI powyżej 35
• otyłość III stopnia diagnozuje się przy BMI powyżej 40

Choć wskaźnik BMI jest wygodny i łatwy do obliczenia, ma swoje ograniczenia.

• Nie uwzględnia udziału, jaki w masie ciała ma tkanka tłuszczowa, mięśnie, kości oraz woda.
• Nie daje informacji o rozmieszczeniu tkanki tłuszczowej w ciele. Dlatego na podstawie BMI nie można określić typu otyłości. To ważne, bo rodzaj otyłości odgrywa ważną rolę w ocenie ryzyka wystąpienia wielu chorób przewlekłych towarzyszących nadmiernej masie ciała.
• BMI u sportowców i osób aktywnych fizycznie, które mają rozbudowaną tkankę mięśniową, może prowadzić do błędnych wniosków.
• Wskaźnika BMI nie stosuje się także w przypadku kobiet ciężarnych, karmiących oraz osób starszych.

W ocenie nadwagi i otyłości stosuje się także analizę składu ciała, wykorzystując metodę bioimpedancji elektrycznej (BIA). Jest to nieinwazyjna metoda polegająca na pomiarze oporu elektrycznego tkanek, przez które przepuszcza się prąd o niskim natężeniu. Poszczególne tkanki organizmu zawierają mniej lub więcej wody, dlatego w różnym stopniu przewodzą elektryczność. W czasie badania mierzona jest:

• ilość tkanki mięśniowej
• zawartość tkanki tłuszczowej, w tym wisceralnej (brzusznej)
• całkowita zawartość wody w organizmie
• masa kości
• dobowe zapotrzebowanie na energię (w kcal lub kJ)
• wiek metaboliczny
• masa ciała

Na rynku jest wiele urządzeń umożliwiających analizę składu ciała. Te profesjonalne są dość drogie, mają je niektórzy lekarze, dietetycy czy kluby fitness. Można też kupić proste analizatory składu ciała w formie wag łazienkowych.

Dieta w okresie okołomenopauzalnym. Co jeść, by czuć się dobrze w czasie klimakterium?

Jak określić typ otyłości?

Aby ocenić typ otyłości, niepotrzebne są skomplikowane i drogie metody ani urządzenia. Wystarczy zwykły centymetr krawiecki, za pomocą którego można zmierzyć obwód talii oraz określić wskaźnik WHR (waist-hip ratio). Wskaźnik ten opisuje stosunek obwodu pasa do obwodu bioder. Jeśli u kobiety wynosi on:

• powyżej 0,8 – oznacza otyłość brzuszną (inaczej: wisceralną, androidalną bądź trzewną)
• poniżej 0,8 – wskazuje na otyłość pośladkowo-udową (nazywaną też gynoidalną)

Chcąc zorientować się, czy masa ciała mieści się w granicach normy, warto się zważyć, najlepiej rano na czczo, i obliczyć BMI. Potem określić wskaźnik WHR. Jeśli oba wskaźniki przekraczają normę, warto wybrać się do dietetyka.

Otyłość u kobiet w okresie menopauzy – przyczyny

Wyniki badań nie pozostawiają złudzeń. Kobiety w okresie menopauzy mają większą predyspozycję do nadwagi i otyłości – i to nawet te, które dotychczas były szczupłe. Skąd ten problem? To naturalne, że wraz z wiekiem zmniejsza się zapotrzebowanie na energię i jednocześnie spada tempo przemiany materii (od 18 r.ż. średnio o 2 proc. na 10 lat). Ale to nie wszystko. Można wymienić następujące przyczyny kłopotów z wagą u kobiet dojrzałych:

• Hormony płciowe, a raczej spadek ich poziomu w okresie menopauzy. Hormony płciowe odgrywają istotną rolę we właściwym funkcjonowaniu organizmu. Wpływają między innymi na procesy związane z wytwarzaniem i rozkładem tłuszczu. Regulują także wytwarzanie substancji wydzielanych przez tkankę tłuszczową, takich jak leptyna. To białko wytwarzane w komórkach tłuszczowych po jedzeniu. Leptyna wraz z krwią dociera do ośrodka głodu i sytości w podwzgórzu. Tutaj łączy się z receptorami, powodując zahamowanie uczucia głodu i zmniejszenie apetytu. Ilość wyprodukowanej leptyny zależy od zawartości tkanki tłuszczowej w organizmie. U osób z nadwagą lub otyłością obserwuje się przewlekle podwyższone stężenie leptyny we krwi. W takim przypadku komórki podwzgórza „przyzwyczajają” się do stale podwyższonego poziomu hormonu i ostatecznie przestają na niego reagować – to tzw. leptynooporność. Dlatego u osób otyłych po spożyciu posiłku obserwuje się nasilające się uczucie głodu, zwiększony apetyt, a w efekcie – przybieranie na wadze.
• Zmiana rozmieszczenia i ilości tkanki tłuszczowej w organizmie. Po menopauzie ilość tkanki tłuszczowej wzrasta. Najczęściej gromadzi się ona na brzuchu, podczas gdy u młodszych kobiet występuje na biodrach i na brzuchu.
• Zaburzenia mechanizmów kontroli apetytu, głodu i sytości w mózgu. W okresie menopauzy zwiększa się aktywność galaniny – substancji odpowiadającej za chęć spożywania tłustych pokarmów. Dlatego kobiety w okresie klimakterium mają większy apetyt, preferują też produkty bogatotłuszczowe.
• Obniżenie aktywności fizycznej. Częstość występowania nadwagi i otyłości wzrasta u kobiet, które prowadzą mało aktywny tryb życia.
• Depresja, która wiąże się z niechęcią do aktywności ruchowej i pogorszeniem samopoczucia, co może sprzyjać nadmiernemu podjadaniu wysokokalorycznych przekąsek.
• Stres, który może powodować kompulsywne objadanie się, zwłaszcza słodyczami.
• Niedobór snu powodujący zmęczenie, osłabienie, co sprzyja przejadaniu się.
• Czynniki genetyczne [1].

Zła dieta

Otyłość to efekt dodatniego bilansu energetycznego. Nadwyżka pożywienia dostarczająca 100 kcal dziennie powoduje przyrost masy ciała średnio o,5 kg w ciągu roku [1]. Przyczyną tego stanu rzeczy są przede wszystkim złe nawyki żywieniowe kobiet po 40 r.ż., takie jak:

• nieregularne posiłki
• unikanie śniadań
• jedzenie obfitych posiłków w godzinach popołudniowych i przed snem
• stosowanie drastycznych, często niedoborowych głodówek i diet odchudzających, które jeszcze bardziej obniżają przemianę materii; po ich zakończeniu obserwuje się ponowne przybieranie na wadze i efekt jo-jo
• nadmiar tłuszczów zwierzęcych, zwłaszcza mięsa czerwonego, głównie wieprzowiny, oraz jajek
• spożywanie nadmiaru żywności wysokokalorycznej
• nadmiar soli kuchennej i produktów typu fast food, w tym solonych przekąsek
• nadmiar cukru i słodyczy
• spożywanie alkoholu
• niedobór produktów pełnoziarnistych, warzyw, owoców i nasion

Nadużywanie cukru

Naukowcy dowodzą, że głównym winowajcą otyłości są cukry proste. Nasz organizm błyskawicznie je trawi i wchłania. Gdy jest ich za dużo, są przekształcane w tłuszcz, który jest następnie magazynowany w tkance tłuszczowej, stąd przybieranie na wadze.

Ten proces u kobiet w okresie menopauzy dodatkowo wiąże się z zaburzeniami działania trzustki i insulinoopornością. U zdrowych osób, po spożyciu posiłku, trzustka wydziela insulinę, która transportuje glukozę do komórek. Wraz z wiekiem komórki i tkanki słabiej reagują na insulinę, rozwijając insulinooporność. Gdy komórki nie przyjmują glukozy, cukier jest kierowany do tkanki tłuszczowej, co powoduje przybieranie na wadze. Przy długotrwale utrzymującej się insulinooporności, gdy w menu jest sporo cukrów prostych, trzustka wydziela coraz więcej insuliny, żeby „nadrobić” jej osłabione działanie. Dochodzi wówczas do rozwoju hiperinsulinemii.

Po wielu latach „pracy na najwyższych obrotach” trzustka męczy się, zaczyna wytwarzać zbyt mało insuliny i staje się stopniowo niewydolna. Wtedy spada poziom insuliny, który staje się niewystarczający do utrzymania prawidłowego poziomu glukozy we krwi. A to prowadzi do rozwoju cukrzycy typu 2. Dlatego zaleca się, by w okresie menopauzy jak najrzadziej sięgać po słodycze i słodzone napoje, takie jak: nektary owocowe, dosładzane soki owocowe, słodkie napoje gazowane. Dodatkowo sklepowe słodycze często zawierają szkodliwe kwasy tłuszczowe typu trans, które uszkadzają naczynia krwionośne. Warto też pamiętać: wysoki poziom cukru we krwi czy podwyższone ciśnienie tętnicze krwi sprawiają, że częściej występują uderzenia gorąca, zły sen i inne nieprzyjemne objawy towarzyszące kobietom w trakcie menopauzy.

Otyłość, a zbyt mała aktywność fizyczna

Wśród czynników sprzyjających otyłości u kobiet w okresie menopauzy na pierwszy plan wysuwa się siedzący tryb życia, a ściślej – brak aktywności fizycznej oraz długie godziny spędzone przed telewizorem i komputerem. Dodatkowo na skutek zmian w organizmie po 40 r.ż. dochodzi do spadku wydolności fizycznej i osłabienia, co może skutkować obniżeniem aktywności fizycznej u kobiet w okresie około menopauzalnym. Tymczasem regularna aktywność fizyczna sprzyja utrzymaniu tkanki mięśniowej, a nawet jej zwiększeniu. A to właśnie mięśnie spalają najwięcej nagromadzonej w organizmie energii. Dlatego brak ruchu znacznie zwiększa ryzyko otyłości u dojrzałych kobiet.

Przeczytaj także: https://naturalnieozdrowiu.pl/czy-seks-moze-byc-jeszcze-lepszy-po-menopauzie/

Leki powodujące otyłość

Nadwaga i otyłość to nie tylko skutek błędów dietetycznych i braku ruchu. Niekiedy przyczyną kłopotów są leki stosowane w chorobach przewlekłych, np.:

• kortykosteroidy, popularne sterydy, zalecane w dużych dawkach w leczeniu astmy oskrzelowej czy reumatoidalnego zapalenia stawów. Sterydy działają przeciwzapalnie, wstrzymują syntezę białek w organizmie, nasilają ich rozkład oraz przebudowują tkankę tłuszczową, która pojawia się w nietypowych miejscach – w okolicy brzucha, karku i twarzy
• leki przeciwdepresyjne – niektóre z nich wpływają na poziom neuroprzekaźników (serotoniny i dopaminy) w mózgu, a także na poziom noradrenaliny. Powoduje to poprawę nastroju, ale także zwiększa apetyt

Skutki otyłości u kobiet w okresie menopauzy

U kobiet w okresie okołomenopauzalnym stwierdza się o 7 proc. mniej tłuszczu w okolicy pośladkowo-udowej i o 10 proc. więcej tłuszczu wewnątrz jamy brzusznej w porównaniu z kobietami przed menopauzą. Wbrew powszechnej opinii duży brzuch i brak talii u dojrzałych kobiet nie jest wyłącznie defektem kosmetycznym, a poważnym problemem zdrowotnym. Otyłość brzuszna przyczynia się bowiem do:

• zaburzeń endokrynologicznych, takich jak: insulinooporność, hiperinsulinemia, nieprawidłowa glikemia na czczo, nieprawidłowa tolerancja glukozy, cukrzyca typu
• zaburzeń gospodarki lipidowej: podwyższone stężenie trójglicerydów, podwyższone stężenie cholesterolu całkowitego oraz obniżone stężenie frakcji HDL cholesterolu we krwi
• chorób serca i układu krążenia, do których zalicza się np. nadciśnienie tętnicze, które prowadzi do rozwoju miażdżycy – a to prędzej czy później bywa przyczyną zawału serca lub wylewu krwi do mózgu
• wystąpienia zespołu metabolicznego, czyli zaburzenia objawiającego się podwyższonym stężeniem glukozy we krwi, nadciśnieniem tętniczym i zaburzeniami gospodarki lipidowej
• powikłań zdrowotnych płuc, takich jak: obturacyjny bezdech senny czy gorsza tolerancja wysiłku fizycznego
• problemów w obrębie układu pokarmowego: kamica pęcherzyka żółciowego, niealkoholowa choroba stłuszczeniowa wątroby (ang. non-alcoholic fatty liver disease – NAFLD), choroba refluksowa przełyku (ang. gastroesophageal reflux disease – GERD)
• zaburzeń emocjonalnych: niska samoocena, depresja, zaburzenia jedzenia, izolacja społeczna
• zwiększonego ryzyka wystąpienia tzw. hormonalnie zależnych nowotworów, czyli raka błony śluzowej macicy i raka piersi. Otyłość brzuszna zwiększa ryzyko wystąpienia raka błony śluzowej macicy nawet 15-krotnie. Wzrost masy ciała o 10–20 kg 3-krotnie zwiększa ryzyko zachorowania na raka piersi, a gdy nadwaga przekroczy 20 kg – aż 10-krotnie. Główną przyczyną zwiększonej zachorowalności na raka błony śluzowej macicy jest nadprodukcja estrogenów w tkance tłuszczowej u kobiet po menopauzie. Z kolei za główne przyczyny powstawania raka piersi uważa się zarówno czynniki genetyczne, jak i hormonalne, czyli nadprodukcje estrogenów [2].

Otyłość u kobiet po menopauzie – jak zapobiegać?

Biorąc pod uwagę skutki nadwagi i otyłości u kobiet dojrzałych, warto działać jak najszybciej, by zapobiec problemom zdrowotnym. Ważne są:

• regularne profilaktyczne badania laboratoryjne wykonywane co roku, pozwalające ocenić stan zdrowia w okresie okołomenopauzalnym
• monitorowanie masy ciała – ważenie się raz w tygodniu, rano na czczo na tej samej wadze
• dbanie o zbilansowaną dietę, bogatą w warzywa i odpowiednią ilość płynów
• zwiększenie aktywności fizycznej

Jak leczyć otyłość w okresie menopauzy?

Gdy masa ciała rośnie i trudno nad nią zapanować, warto jak najszybciej podjąć działania. Leczenie otyłości w okresie okołomenopauzalnym jest trudne, wymaga konsekwencji i czasu. W wielu przypadkach otyłość jest bowiem wynikiem wieloletnich zaniedbań. Nie ma też do tej pory leku na otyłość u dojrzałych kobiet. Co zatem można zrobić?

• Zacząć od zrobienia podstawowych badań (poziom glukozy na czczo, profil lipidowy (cholesterol ogólny, cholesterol LHL i HDL, trójglicerydy). Do tego należy zmierzyć ciśnienie tętnicze krwi. Z wynikami zgłosić się do lekarza rodzinnego – jeśli są na tyle dobre, że nie wymagają zastosowania leków, lekarz zaleca wizytę u dietetyka.
• Unikać diet cud i drastycznych głodówek, które mogą sprzyjać niedoborom pokarmowym. Trudno na nich wytrwać i zawsze powodują ponowne przybieranie na wadze, czyli efekt jo-jo.
• Zgłosić się do dietetyka, który pomoże ułożyć indywidualny sposób odżywiania dostosowany do trybu życia pacjentki. Być może wystarczy zmiana zaledwie kilku złych nawyków żywieniowych, takich jak nadmierne jedzenie słodyczy czy późne i obfite kolacje.
• Starać się zwiększyć aktywność fizyczną. Wybrać ulubioną formę aktywności. Mogą to być spacery, ćwiczenia o umiarkowanej intensywności wzmacniające mięśnie, wykonywane co najmniej 2–3 razy w tygodniu (najlepiej codziennie).
• Prowadzić higieniczny tryb życia – nauczyć się radzić sobie ze stresem i dbać o odpowiednią długość i jakość snu (kłaść się przed północą, nie oglądać telewizji i informacji w telefonie przed snem).
• Unikać papierosów i alkoholu.

Źródła:

1. Bąk-Sosnowska, M., Skrzypulec-Plinta, V. (2012). Przyczyny nadmiernej masy ciała u kobiet w okresie menopauzalnym. Przegląd Menopauzalny, 11(1): 31–35. https://docplayer.pl/34256567-Przyczyny-nadmiernej-masy-cia3a-u-kobiet-w-okresie-menopauzalnym.html
2. Białkowska, M. (2016). Otyłość w okresie menopauzy. Pobrane z https://ncez.pzh.gov.pl/zdrowe-odchudzanie/otylosc-w-okresie-menopauzy/
3. Narodowy Fundusz Zdrowia, Łódzki Oddział Wojewódzki w Łodzi. (2021). Środa z profilaktyką – Profilaktyka otyłości w okresie menopauzy. Pobrane z https://www.nfz-lodz.pl/dlapacjentow/nfz-blizej-pacjenta/9158-sroda-z-profilaktyka-profilaktyka-otylosci-w-okresie-menopauzy